Джьгватан Къали йырш1ыйара
Джьгватан Къали йырш1ыйара
1927-1987
1. Джьгватан Къ. Йлирика
2. Джь. Къ. йырш1ыйара апны Абашта айсра Ду атема (ахабарг1выра «Муртат», ароман «Ламбагвыр»)
3. Джь. Къ. йырш1ыйари абаза уаг1ахъа ртурыхи (ароманква «Хьпщ джьуар», «Лаба»)
Литература
1. Табулов Татлустан Закериевич: Творческий портрет в исследованиях и
воспоминаниях / Сост. П.К. Чекалов, Т.Х. Табулова. – Карачаевск, 2012
2. Комментарии к произведениям К.Л. Мхце // Мхце К.Л. Собрание сочинений в 3-х т. Т. 3. / Сост. П.К. Чекалов. – Черкесск, 2014.
3. Баталов К.А. Абазинская литература для 9 кл. – Майкоп: ООО Полиграф-ЮГ, 2015.
4. Абхазский биографический словарь. – Москва – Сухум: АбИГИ, 2015
3. Тугов В. Б. Очерки истории абазинской литературы. Черкесск 1970
4. Л.А. Бекизова, А. И. Караева, В. Б. Тугов Жизнь, герой, литература. Черкесск 1978
5. П. К. Чекалов Абазинские ипсатели. Москва 1996
6. Тугов В. Б. Становление абазинской литературы. Черкесск 1966
7. Тугов В. Б. Пора размышлений. Черкесск 1979
8. Чекалов, П. К. Абазинский фольклорный стих. Карачаевск 2000
9. Чекалов, П.К. Страницы истории абазинской литературы. Черкесск 1995
10. Абазины. Историко-этнографический очерк. Черкесск 1989
11. Инджиев, А. А. Словарь литературоведческих терминов. Ростов-на-Дону,
2007.
Ресурсы интернет
1. Абхазская интернет-библиотека [Электронный ресурс]: URL: http://apsnyteka.org/239-chekalov2.html (дата обращения: 19.10.2016).
2. Энциклопедии & Словари [Электронный ресурс]: URL http://enc-dic.com/word/a/Abazinskaja-literatura-28669.html
3. http://sharpni.org/forum/14?order=totalcount&sort=asc
4. http://test.alashara.org/ru/library/stati/u-istokov-abazinskoy-literaturyi-2_post/
1
Абаза уысаг1в, прозаг1в Джьгватан Сальымгьари йпа Къали асквш 1927 Къвбина кыт дйыт1. Йсабихъа йкыт цри йтайгат1. Драъа йыг1взачва дрылата акыт г1ак1взыршуз абыхъвква, аб IiiiKBa1 ак1варква, асыртква, архъаква г1амидун. Къвбина апсы х1ва дгьтымшвтуазт1. Хъвлапныла йанду асабиква йралхТвуаз л хабар джьащахъваква, алок1 г1альаматква дрыз дзыр г I в у ан. ЙПсадгъыл апсабара апшдзарагьи, йуаг1а ражва гвыбзыгъа шсъаругьи дшчк1выныз йща йалалт1, анц1рала йгвы йг1атахат1, йаргьи ауи ак1взап1 йуысара апны ауат гыларта ду зырк1ыз.
Акыт абыжьсквша ап1ьарта данг1алга Черквсск педучилища дыц1алт1. Ауи амщтахь Черквсск йтагылаз арып1ьаг1в института Пятигорск йтагылу педагогическа институти дг1арыл гат1. Къвбина ап1ьарта арып1ьаг1вта дынхат1. Асквш 1953 уг1алагата агазет «Коммунизм алашара» (ужвы «Абазашта»), уаиДыхъван арадиуа дынхат1. Москва йтагылу А. М. Горький Рыхьыз зхьзу Литература институт акурс х1арак1ква дг1арыл г1тI. Асквш 1958 СССР аг1вг1вчва рАдгылра днарахвт1.
Ay ы с ар а. Джьгватан Къали йап1ъахуз йуыса «Ахьыз дудздза» асквш 1949 агазет йг1аквшват1. Ауи ак1вп1та Джьгватан Къали айсра амщтахь хЬтштература йг1алалыз ауысаг1в чьа дрыуап1.
Айсра йалата xIПсадгьыл зхчаз дрыламызтынгьи ауысаг1в айсра ахьантара йбат1 (х1республика заманк1ла агъа йк1ын), афашистква рыц11аг1ата х1бгазара йазг1аргызгъи, ауат йырп ш1агылта йалазрыхъвашаз Европа г1азырхвитыз Совет Союз ayaг1a фыррата йынкъвыргазгьи далапшт1. Айсра амщтахь акъ раль амлыкви акультури г1ащаквзыргылхуаз ayaг1a Къалигьи дрыланак1т1.
Джьгватан Къали йг1выраква ртемаква г1азыргылуа абзазара акТвп1. Айсра амщтахь йг1вуаз йалкЫата йззынархаз Совет Ры, амамыр азабак1ра ак1вп1. Дамайчуата ауысаг1в йг1вы раква шйырбзиуаш, йширыц1олуш, ргвацчпа надзара шнайыр хъуш, йара йхъатач1в г1выща шбергьыльхуш дазабак1уан. Йг1выраква шбзихаз, литература эстетика хвы шрыму г1адыр ц!абыргуата асквш 1956 Джьгватан Къали йуысаква разк1к1ра книгата Йг1ац1ц1т1. «Уара суызуысит1, сПсадгьыл» — х1ва а:;ьиц1ат1 акнига. Йанызгъи ахьыз г1адырц1абыргуан: х1Пса дгьыл еымг1вагьи г1ац1анак1ит1 — абзазарагьи ayaг1a разазаъа щагьи, абзибарагьи, апсабарагьи.
Джьгватан Къали аграждан лирика йнап1ы аквк1ын. Ауаса темак11а йнахъауа уысаг1вк1гьи дгьаъам. Аграждан лирика йац1а Джьгватан Къали апеабарагьи аджьащахъвараква г1али бг1ит1.
Йпссг1ариыс йг1атнарк1ьуа агвтшпы Йч1вап1 ауарбажв ап11ъа апны.
Ачварныкъва йапшта абнаджьма Йаш1агылап1 абыхъв тшпы.
Арат йрапшу ауысаква х1псабара асуратква г1адырбит1. Х1хакв апсабара пшдза тшапсахит1, «азаводква ргвысра да,уыш ква» йг1адыркьахвит1.
Джьгватан Къали йг1вбахауата йг1ад1ищтыз азк1к1ра «Мг1вак1ла» г1ахъызт1ыз ауыса «Насып ашва» ауысаг1в йара йгвы йаргвану атема — зыбызшвала йапшым ayaг1a т1Гачва ду йрылата йуаг1а ргвыргъьара — йатарк1вах датаг1аквхъынх1в хит1. Йуаг1а цри айщчва уаг1аква йрылата йъач1вырхъауа ауысаг1в йхъа аладухит1.
XIПсадгьыл ап1ы апсабара Зг1вадари бажври ашит1.
Айщчваква рквта абзибара Йхът1у шахв нурла йлашит1... —
Йх1вит1 ауысаг1в. Ayaг1a райщчвара ашвата йзырхысуа ауыса уарадхат1, xlyaг1a рап1ъалач1вырхъара йауарадхат1.
Ауысаг1в темата Йг1ащт1ихлак1гьи йанак1вызлак1гьи ayaг1a ракъыль — афольклор — ц1ъраг1ага дута йг1аййрыхъвит1. Х1лок1ква рыуа зак1 г1айахвит1та хъвыцра ц1ола алайц1умца— уысата йчпит1. Ажва ахъазла, ауыса «Адуней зымг1ва рацк1ыс иьшч1ъу» абаза лок1 амотивквала йг1анйыршат1. Алок1 йалу ижвлари аграждан мотивкви ауыса апны ужвг1анч1ви политика i,ic;:a маг1ны г1анауахвнт1: акъраль злащаквгылу акъару г1ахъ ii;‘roiiL Абар ауи г1азырц!абыргуа ауыса злалгауа асатырква:
Йымч1ъап1 аджьах1ва зымг1вазымг1ва рацк1ые,
Уымгвыгъан датшага джьауап азг1ауауяыс
— XIaitxIafiMa, йымч1ъап1 аджьах1ва.
Йымч1ъап1—йымч1ъадзап1 аджьах1ва Нхарала Лыамахым тшпынх1ва!
Змурад райша йазынхауа ayaг1a рх1аль анг1ахъит1уа ауы
ауат рынасып, ргныргъьара ззибауа анхари адуней зымг1ва азабак1рп рпкы ак1вп1, Ауи афилософия ц1ола ащай ;',н:‘Дйа днадзара ахъазла ауысаг1в xlyaг1a йраргвану атурасква I 1;чч>ь:саоапит1. Ауыса «Гвала» философия хъвыцра ду ац1ап1:
.чу;>"Го. рхайыр, ргвала, ажвлара руыс уазабак1ра утахъызтын, у:» маГ1чуата уынха, умурад цкьа ага йбаргвызтынгьи ац1ыхъва \ атшы зны уг1ак1ашварыгьи уымк1вадахан. Аг1вы
м I inчб лра ап1ъаламг1вайсра ауысаг1в атшамлыкь йаш1йыр Miii Fi т1:
Агвала адХисква атшамлыкь йаг1вызап1:
Aг1aypa гьбаргвыэт, аг1ак1ра гьуысмайрам Ayii уа йгьузык1дзарым ушыц1у ахъыза,
Уамайчуа йг1аумаук1ва, йумчдак1ва гъайрат.
Атшгварта урылата амлыкь къврыкъв анахъаурышврагьи уарыг1апсушт1. Ауаса ари aг1ancapa ух1аль асайуашт1, yiwy»>аьд ушазабак1уаш уазнабжьушт1. Угвала уырхъйазтын ауа I II узыразхушт1.
Уа уамлыкьчк1выи г1аудхуазтын йг1алущт1а
тшыра
Йа}ата йарыхъ абзахара ауандыр —
Ayn асхъан йымцырамк1ва угнала апшыра Ууаг1а йуызрылажьт1, йузаквдХат1 ак1вдыр.
Аг1выч1вг1выс йПсадгьыл йаборч1а йыкву Джьгватан Къа Iii ii I гуд', йлашару алирика уысаква рпынгьи Йг1ахъит1ит1. Ауат 111 к I»(ujiil ауыса «СПсадгъыл а1пвага».
Aa йанак1вызлак1гьп данып1. Ауи лсаби зынгьи чвгьара
i I |'и.|дылк1ылуам, зы:чг1ва драгъьхара лтахъып1. Абар ауыса п1.пг1ьи «дгъымгъымуа афыр ашварсвала» ан лсаби йысквшква ,■I II I,Uixya дапшит1 — амлыкь даквлырч1вит1, амг1ва тыбг1а дта н.||м |,г1ит1, архъаква йлырбит1, йыг1взачва дрыц1а длыргвыр гм.г1i, «Къвбина аквтштшараква гъвра рш1айлырц1ит1», тдзакв IiMi; [!ылрычпит1... Лсаби дыззыналырхауа зымг1вагьи гвыр
■ ■ • ■ ; •;. I! I, мамырп1.
нм : j • 11 с и а *л литература», 10 кл. > £5
AH лтураси xIПсадгьыли адик1ылит1та ауысаг1в х1Пса дгъыл бзибарата йазх1ыму ахъа ъаг1аджвыквылуа, ауи шва гата йаму анк1ык1ах шак1ву йрыбагььит1. Анк1ык1ахи х1П'са дгьыли! Ауат апшып1. Ауи зхъаштылуа г1выта дп1ьадза гъауа шым:
Йгьсылшарым к1аразын садгьыл Анк1ык1ах зымдырхуа йквра.
Швагата йаму са сПсадгьыл —
Анк1ык1ах мчыла йанск1ра.
Сабагьи сангьи ргвтара Йш1арк1вап1 са сбзазара апны СГ1садгьыл йазыск1уа сбзибара Йг1ац1ц1ит1 дзыг1вчвыта ргвытшпы.
Ауыса «Мг1вак1ла» ззынарху ауысаг1в йынбжьаг1в Йак1вп1. Йынбжьаг1в тшизынайырхит1та рсабихъа уг1ал агата мг1вата йг1амырдаз сурат1а йг1айырбит1. Ауыса идея хъадата йалу х1къраль ауаг1аква райщчвара ак1вп1. Ауысаг1в тамам та йшг1айырбауа апшта абазаква зымг1вагьи
Аиахьла х1ымг1вайсит1 йх1х1вауа xlyaг1a рашва.
Йрыквшвауа х1акъыль, х1быжьгьи х1ч1вырхъагьи.
Йнасыпрап1 абзазара ахвгьи йашвагап1,
Йдурап1 — угвы йтумщтын зынгьи зджьарагьи.
Джыватан Къали йлирика апны айгвари айщчвари рте маква йанак1вызлак1гъи гыларта ду рк1ит1. Асквш 1972 йг1а ц1ц!ыз йкнига «К1васт1ахъа»гьи ари атема йазынарху уыса щарда алап1. Ауыса «К1васт1ахъа» апны абазакви апсыуакви райщчвара атурых г1айырбит1. Уаг1ахъак1 йг1арылц1ыз абаза* кви апсыуакви мг1ва ауыра шг1амырдаз, рхвитнаг1а йшазгы лаз, рхъацДара шымчыз ауыса Йг1ахънат1ит1.
ЙхТак1вп1
Ауарба аг1вп1ьынц1ыг1вак1 рапшта
Йап1ьынц1ь;г1ву
Рбзазара уаг1ахъак1
Йын?:ъвызгаз йырп1анджьуа хьапщта
Зны Йаг1вх1шаз
Абрыск1ьыл йк1васт1ахъа, —
Йх1вит1 ауысаг1в.
Абрыск1ьыл апеыуа фольклор йалу дфырп1. Ауи Сосры къва йапшта ayaг1a рынасып дазабак1уан, ayaг1a рынасып ахъазла анчвагьи дипш1агылуан. Абрыск1ьыл йк1васт1ахъа — ахвитнаг1а йабаракъп1. Ауи абаракъ xlyaг1a зынгьи йгьау рымщт11, — йх1вит1 ауысаг1в.
Джьгватан Къали йг1выраква тема щарда г1ащтырхит1, йг1ащт1ырхуагьи гвыбзыгъата йалдыргит1. Йкъальам уыса,
ашва, поэма, баллада щарда г1ац1ц1т1. Йъак1вызлак1гьи йуаг1а рынасып йазабак1уа афыр йтурасы ц1олата Йщг1ахъит1уаш да щтап1. Ауи атема йазьшарху аг1выраква рпны апоэма «Ба ■алрпа» ахв Дуп1.
Апоэма «Батырпа». Абаза лок1ква «рпсыла» йг1аншат1. Джьгватан Къали йпоэма «Батырпа». Апоэма апны уыста мг1аншауа зымг1вагьи ззынарху ауаг1анхаг1вчва рынасып аза
o.iidpa ак1вп1. Ayaг1a рынасып азабак1ра амг1ва мг1вауыран, ■лл'1вабаргвы§: ауи хъац1арагьи, ч11арагьи, акъыльгьи, фырра п.н атахъын. Ayaг1a рынасып амара йкъварыгьийсг1арыгьи ит11ац1ц1уаш чакь гьазг1арымгуазт1, бзазара захва, нхара бза •tupa зтахъыз ayaг1a ауи г1адраргванра ахъазла зынгьи ркъару игьамайгьдзузт1. Ауи ак1вп1 ари атема афольклор апны гы чарта ду зак1ыз. Ауысаг1в йпоэма анг1анйыршуз ayaг1a рына I'ы и азабак1ра рыц1а нахвата йг1азырбауа асюжетква г1алихт1, Ayar маг1ын ш1ыц рит11, атурасква йрыц1олат1.
Аг1аншараква зымг1вагьи зпщылу афыр Батырпа йак1вп1. Луи ауаг1ажвлара багъьата дрыларпап1. Ауи ак1вп1 йаргьи и поэма апны ayaг1a рбзазара ъадаб йауац1ыхта йзг1арбу.
Айшыста йух1варыквын, апоэма Йг1анах1вауа ари ак1вп1: Ачк1вын бзидздза, анасып азыпшг1аг1в Батырпа дрыц11ан.
Ayit
Дахъык1вшат1 адгьыл, г1азаб зыкь йыц11ат1’
Дырзычрынт1 ах1ыта г1важваг1вык1.
Ancpa дапш1алт1 йызнымк1ва ачк1вын Йуаг1а йрызг1айгырныс насып.
Батырпа йщагаща ayaг1a ргвтара г1анарбит1:
Дц1арап1, къару батырта йылап1,
Йгвы йтула дапшп1 йг1асыз асы!
Атурыхква йрылу афырква рапшта Батырпа мг1ва дыкв
J HTl.
Дизыпшг1ит1 кьангьашаг1вта йзалра —
Йг1айазх1вра ап1ъахьыла йчпуш.
I' f’
Алок1ква, атурыхква рпны апшта Батырпа щарда дым г1вайсит1, «быжыц1ъак1, быжьпсых1зак1 дырхъыст1», уадыр г1вана артмакъгьи йыхъвдата лыгажвк1 днайхьыдзат1. Алыга жви йари ацыта мг1ва йатаквылхт1. Алыгажз йартмакъ джьа х1вак1и псырг1ак1и тан. Алыгажв йыкасып ауат рак1вьш.
Алыгажви ачк1выни намг1вайсуа мца «быхъвбжьара тшвак1, щхъа к1вар лащцарак1» йнатанагат1. Зынла йрымдырдзак1ва уыубыжь ч1выхьк1 г1аган алакта квыджьмазшва йчпата швырк1 г1арыжвылт1. Алыгажви аквыджьми г1амц!аст1. Алыгажв йджьах1вали йрычвали дайсит1. Аквыджьми алыгажви айсуа мца йабащахъырч1валт1. Дг1апсаддзкшызтынгьи алыгажв дайг1айит1, йрычвала аквыджьма адзак1 дзап1ыск1 г1алихит1та Батырпа ах1вата йзкчпит1, Алыгажв йщыз аквыджьма «быжь к1варк1 pyaг1a йрагъан... Йах1вынч1ун, рынасып агъран...» Ayaг1a йрагъу, рынасып рыквызхуа ащра фыррадуп1.. Ауи ак1вп1та, алыгажвгьн Батырпа дйапшта ayaг1a рынасып «аза бак1ит1...
Аквыджьма ъаг1атыц1ыз ах1атшпы апны дычвата Бааыр пи алыгажви нхаг1в «щали квынц1ли йчауа> айныжвк1 йхъа нагат1. Батырпи айныжви амц1асит1та Батырпа дайт1айит1. «Уара узач1выйа?» — х1ва айныжв даназдЫара, Батырпа, — «Сг1выч1вг1высп1», — йх1вит1. Абараса апоэма аг1выч1вг1выс, ауи йакъыль, ауи йкъару йыргиминхауа йалагит1. Айныжв данйайг1ай амщтахь Батырпа дыззыпшг1уз анасьш амг1ва рай шата алыгажв йг1айайх1вт1:
— Абар насып — yyaг1a уызх1вах1вра! —
Алыгажв йыг1вза ш1а дибжьий. —
Ауи axla снаспсызп1 уымх1вахын, —
Боша кьангьашра т1ауыржьнт1.
Уап1ъала йуымг1вахуш уазц1г1ит1та —
Утагыла уда йук1ыз уахьч1ва...
Ayaг1a рыц11аг1а рызг1азгуа, ayaг1a рща зжвуа урабак1ыр квын, ayaг1a рынасып уазабак1ырквын — ауи ак1вп1 анасып амг1ва. Батырпа адуней дзыкву ayaг1a рагъачва рпсы тихыр ныс ак1вп1. Афыр ш1а мг1ва ц1абыргы, мг1ва райша г1айаут1— ауи мурадта йыму ayaг1a рынасып азабак1ра ак1вп1.
Йатарк1вах дыквп1 мг1ва Батырпа,
Дымг1вайсит1 йымамк1ва гвырг1ва.
Дзыршы дтапушт1 iiyaг1a рх1г1ырла, йгьаайымам гвымхара зырг1ва.
Аг1'выч1вг1выс адуней дзыкву ayaг1a рынасып дазабак1ыр ныс ак1вп1, — йх1вит1 Джьгватан Къали й поэм а «Батырпа»ла. Ауи ак1вп1 алок1ква йг1арылц1ыз Батырпа уахьч1вагьи xlapa дызх1аргвану...
2
Апроза. Ayысара ак1вымк1вагьи Джьгватан Къали проза йг1выт1. Ауи йкъальам Йг1ахъыц1т1 аг1ах1вахраква разк1к1ра «Гъынпаса», аг1ах1вахракви абзаг1вракви разк1к1ра «Ащхъа пшвымаква», ахабарг1вра «Муртат», ароманква «Ламбагвыр», «Хьапщ джьуар», «Лаба». Арат аг1выраква xlyaг1a ристория атемагьи, (уыжвг1анч1ви бзазара атемагьи г1ащт1ырхит1. Йалк1г1ата, Джываган Къали йаг1выз Абашта айсра апны xlyaг1a фыррата йынкъвыргаз г1айырбит1.
Ахабарг1вра «Муртат» заманк1ла х1ышта зк1ыз агъа xlya IIа шипш1агылыз, ауат фыррата, хъац1арата йынкъвыргаз, луат политика тшдыррата йг1адырбаз г1ахънат1ит1. Х1Псадгьыл, xlyaг1a хвитызлара ахъаз зпсы йамайгьдзауа, зынц1ра щт1аз Iilya йрантиподта йг1агылит1. ЗПсадгьыл зтйыз, syaг1a йрай !'.аз йп1ыцДа шпацауа? Ауат йрапшу дрыуап1 Бакь. Ауи
«муртат» — х1ва дйып1ьит1 аг1вг1вы. Апсабара апны амуртат
I. хамелеон) ахъа ахчара ахъазла ачва апсахлит1 — зны йч1ы \iixiiTl, зны йудзышвахит1, зны Йг1вабджьахит1. Аг1выч1вг1выс .'\ртатп1 анырх1вара, ажва «муртат» метафората йг1адрыса
i .IHHTI: йчва йпсахуата гьакТвым ауи ззырх1вауа — ауи по I;/така, мораль щайдза гьйымам, граждан борч гъйымам, it Псадгьыл бзпбара гьазйымам, уахьч1ва амахъарыхъвара зму лшлап1, зуандыр даквч1ву йашва йх1вит1, зч1ъа аухьу диц1исп1, ,л.цабыз абжьы гауа дип1арч1акьасыг1вп1, зчуан чву дилыгп1, л;: га дзырчауа дилап1... Ауи ак1вп1 Бакьгьи дшаъу. Ауи дмур ■I.гпг1.. Бакь йтурасы йара ари ажвак1 йг1анарбит1: араъа ауи .л ипг1ет — >;арактернстикахит1. Дмуртатп1 — кърар гьйымам, дмуртатп1 — х1атыкъг1вак1ла йПсадгьыл йтиуашт1, дмур :.л ;л:1 — irya: I. драйжьушт1, дмуртатп1 — ayaг1a рнаг1алат йыл : х.лхушт1.
Х1апшьш1 Бакь ймуртатра турасыта йызталуа.
Аха5арг1вра ап1ьара ушалагауа гвжважваг1вак1 уала
■ |. >л.пТ. Сак1вак1ва лык1ьадыгв адуней йрыхъвашауа заджв .■. Г;г1щк.1аралит1. Ауи дгьг1ымбаст1, ймаг1анугьи гьх1ыздьтрам,
■ л а йг1атшк1аралыз дшбзийым аг1вг1вы йг1анйыршаз асу , t / .•:.( к11ах1гвьгаг1вхьат1. Йг1атшк1аралыз Бакь йак1вп1. Х1гвы 1 л к'.уз ц1абырг1ит1 — ауи Бакь йсурат Йг1ах1нах1вит1. «Бакь
• л Uia къапщ чвгьаква Сак1вак1ва йг1алыквик1т1, лажва дал
■ ..и::1к1ьара дг1алпшын йпынц1а хаха хъашвп1а йаццауа йпыкв лпч1аквала къвышдза дг1апшвырхъыччат1. Ауаса ауат рым "|.1..;л х1альальра ласдзата йрыквц1хын йылаква рх1арамра тша мр'шахт1». Бакь йх1аль ап1ьаг1в йг1айгвынг1вуа далагахьат1: ауи дг1выбызк1п1, дмуртатп1. Ауи ак1вп1 йаргьи аг1вг1вы Бакь йыла къапщкви йпынц1а хахи зг1алик1г1ауа — ауат Бакь хТаль хцДарата йспфат йанып1. Абар ужвыгьи швап1ак1: «Уа ух1ай г1aihi, ахъац1а, уч1вы г1атыц1т1, — х1ва йпыц чва ахъйырха хауа гвщт1ыхла йпынц1а ах1атшпква г1атирых1вачвг1ауа, бзи дздзара дшхъарарк1ваз дг1ачважват1 Бакь.»
Бакьмуртат зуыс хъахьхауазшва йбауа рпны тшанйыр г1алит1, зчуан дтарбзауа тшыргвайырп1ара ахъазла зыда аъа хым анапахъыхра дазцит1: йуаг1а йтйит1 — йдйырк1ит1, йхъ дйырщг1ит1. Бакь йлюраль йара зымг1ва рацк1ысгьи нахвата йг1айырбит1. «Цгьаи уилыг1агьи ут1аджьында», — йх1вит1 Бакь. Ауи ак1вп£ ауи йбзазара злащаквгылу. Бакь дмуртатп1, данкуртатзара — цгьангьи, намыцагьи йзацапшп1, зч1вы хъахьхауазшва йбауа дйызлыгу ашт1. Йшх1х1ваз апшта, Бакь кърар гьйьшам, йызхъауц1ата аыаль гьамам. У;кбы дбзип1 шух1вауа йгвымхара г1ац1пшуашт1, мач1к1 йызхъауцГауа ушалагауа — усакъка; уитйыхуашт1. Абар ауи г1азырц1абыргуа швап1аза джвык1: Варя «дылгъыч1а» апартизанква данрызлырцара Бакь ауаъа йбазйаг1аз т1ак1вгьи дархъвыцызшва йубит1, Бейер дкзымцахырнысгьи йгвы йг1анагит1, анамыцаквагьи «ак1ьа г1васамчпаква» — х1ва дрызгъьит1 ймуртатра даздахит1: Мазан дйыцлкт1га Бейер йунашвала «партизанпшг1ара» дджвы квлит1. Апартизанква рпынгьи тшанйырг1алит1, ауаса уац1ы хъван Мазангьи дищит1та дырдахит1. Бакь ауаса даъамзарквын дгьмуртат1мызт1. Амуртат йыхъазла йтйы йамуаш адуней за к1гьи гьыквым. «Гвымхара зхаз гвымхара данйахит1 — х1ва ужьы гьуыхьуамо — йх1ват1 сны Бакь, Арат ажваква йара йхъа ахъазла йх1вазшва йаъап1, ЗПсадгьыл зтйыз, зуаг1а йра йжъаз йъах1ир шчвгьахуш, ayaг1a хийа йх1аквым дшанырц1уш бергьльып1, ауаса Бакь йыхъазла х1жьы гьх1ыхьуам: чвгьара зхаз чвгьара данйахит1.
Бакь йыдзыз дшг1ву рыц1агьн бергьльыта йунарбит1 ауи йтурасы анахьанат атурасква йанырш1уырпшуа. Дабао Зауьго. А уи Бакь йпа дйыквлап1, Ауаса ауи йх1альлагьи йполитика тшдырралагьи збалььн'ъ йтьц1ыз дхъац1а ц1абыргып1. Забачва айсра йцата агъа йпшХагылу, ауат рхач1вы зыхъвда йг1акв лыз, йзаг1амк1ва шшдырхаз, йхъац1ахаз ачк1вынчва мч1ъа ква дрыуап1 Зауыр, Абар зтшын батакъвыта тайц1ауа Бакь рык1ьадыгв данг1атшх1аралуагьи Зауыр хъац1а дук1 йапш дща квк1ыта тшг1айырбйт1. «Бымшван, мата, сара сджвылц1п1... Бара ани Щаща даш!арыс>>, — йх1вит1 Зауыр, йхъа адк1ысгьи йшваз йахщачк1вын рыд1а дылхъгвырг1вауа.
Ачк1вын хвыц йчважващагьи йх1альгьп хъац!ак1 йапшп1. Зауыр дчк1вынп1, дг1выч1вг1высбзап1, йх1альгьп ац1ыхъвадза йгыцаквымгылст1.
Азаман йаск1ьап1ьадзагьи абак1ра мч1ап1ьадзагьи Зауыр рыц!арыц1а дасанит1, рыц1арыц!а хъац1ара г1айыланац1кт1, |)ыц1арыц1а дарыбагъьит1. Агъа ayaг1a г1азабта йырхътк1уа нбап1ьадзагьи, йара къванчаг1ак1, рыц11аг1ак1 даш1ашвап1ьа дзагьи Зауыр ауат дрыахъвыдит1, йакъыль йазх1нт1. Хъац1ара ,1,1 йылата тшг1айырбит1 Зауыр, — «Уара узач1вуда?» — х1га ;!).:ла к1ылц1ыз анамыца дажг1айцЫарагьн, «Сзач1ву уара йгъ уымбума? Сг1выч1вг1высл1», — Йх1вит1 Зауыр.
Сара сг1выч1вг1высп11 Ари мг1ана ду амап1. Асаби ауи «ъара йхъа аладута—сг1выч1вг1высп1—анк11вара ауи дг1азлы 1!,1ыз ayaг1a зынгьи ушырмайг1айуаш, арахв рапшта пеынч
111 у ыарыхъвдаж!ц1уш Йаквшах1ат1ит1 арат ажваква.
Анамыца даг1внакъьит1даг1внадшт1 ани ад!ай ауаса дуду •I шъайк1уа, ауаса Зауъде йг1айыста аща анг1айш1ырцагьи дыз i;n.y дгьыквц1уам. Йара ауаса хахвата тшг1айырбат1 Зауыр япамыца Лариш йч11ара нйырхъвыхуазгьи. Зауыр дчк1вынп1 мшыг1баз апшта, ауи Йг1алц1ит1та йанак1вызлак1гьи багъьата •I шгьизык1уам. Ауи йапшп1 Вари йари райчважвара. Ап11вые иа къвышта азцЫараква г1айылтит1 — ачк1вын ащарда ба I'ььата джьауап йзамтуата дг1анхит1. Ауаса араъа апынгьи Зауыр дхъац1ата, х1абаза чк1вынчва ах1всеа йрызрыму aulac ‘>:щ дазц1абырг1а тшг1айырбит1. Зымг1ва рацк1ый йхъаду ари л i..IbiiL Зауыр йымг1ва ц1абыргып1, iiyazia, йПсадгьыл дрызгы •чата, йатахъхарыквынгьн ауат рыхъаз йынц!ра даыайгьдзушта, дпатриот1а дг1адзынгылит1. Ауи нахвата йубит1 ахабар апны.
Зауыр йтурасы рыц1агьи йг1ахъит1ит1 йынбжьаг1в Ахло. Ахабар алны ауи ачк1вын Зауыр йаъара замангьи гылартагьи гьпзалхым. Ауаса Ахло Зауыр йацкдыегьи дщаквгылхьата, пуыслагьи рыц1а дбагъьахата х1пахь дг1агылит1. Зауыр йг1айы лашвауа асаби ласыраква Ахло йпны ймач1п1. Зауыр йш1 !■ьвычвта дазымхъвыцск1ва йх1вауа, арахьари д1олата даз >.'1л1ыцит1, рыц1а дсакъп1. Абар Зауыр акомендант йг1айыйтыз лтабанчы ахъаз Ахло йх1вауа: «Йг1атумхын, — Йх1ват1 зак1ы ц1«лата дазхъвыцуа Ахло. — Браунинги!. Ауаса йг1аджвыкву I;I ра гьатахъымызт1, Ajai анкъвгара уахвитич1взарквьтн швъа к I гьи г1ауитрын. Йг1вбахауата: «йуабахаз» акомендант дужьа IIiitn Йубазт1х1ва йара йкъврыкъв рыц1а хъарата йауищт11». А хлои Зауыри шаг1взачву апшта ртурасква азаджв азаджв 1>ы;ц1а бзита дг1ахъит1ыхуа йацымг1вайсит1.
Ахабар апны мач1та, ауаса Зауыри Ахлои рацкТысгьи iил хвата дг1арбап1 аурышв п11выспа гвыбзыгъа, ап11выепа натриот Варя. Варя луыслагьи лажвалагьи аг1вычк1вынчва
i 11 :■ it I ыс днахъап1. Hxapa дук1 шлырхъйауа йшылзырхъйауа плита аг1вг1вы йг1ах1йырбит1. Ап11выспа дкьахвп1, длашарап1,
' шылпшра ауи апш лшара лымата, уыс мадза лзынкъвгушта угвг1ваца йгьг1анагуам, Ауаса уац!ыхъван дшыг1бауадшыг1 дырхуа Йхъах1нарц1ит1 Варя кьахврамаджьанрата йлыму ай х1ара рхъйара шлымахугьи. (Бакь дылжьит1та апартизанква дрызлырцит1, Шаланкин («дядя Ваня») йг1архвит1ра адызгалыз дрыуазаджвыпГ. Ауасамцара).
Аурьпив yaг1a рыхъазгьи аг1вг1вы акнига апны щарда гьих1вум. Ауаса йара йх1вазгъи дара бзита Йг1ах1нарбит1 ауат рПсадгьыл йазц1абырг1а, xlyaг1a йрайщчвацрита х1агъа йши пшХагылыз. Швап1ата «дядя Ванягьи» (Шаланкин) днахъит1. Ауи г1азабта йхътырхыз рыц1агьи йкъару йаланарх1уя, йагъа чва рыхъаз йща аквначвун ак1вмызтын анамыца лаква йшыр тахъыз апш ддырх1вачвара, дадрых1Еара гьрылымшат1. «Дядя Ваыя» данырк1гьи ауи ауыс йыг1взачва йнадырдзун. Аурышв уаг1а ргвы йшахвиту йшх1альальз', х1уагьи Aapit айщчвара рбжьата йшацбзазауа дара бзита йудырбит1 ауат йырзалху анапаква.
Ужвы акнига апны аг1вг1вы анамыцащажвыг1вчва бзита йызлаг1ахъит1ыз йалк111ата г1втурасык1 х1рыквг1аш1асп1. Ауат акомендант Бейери амайор Лариши ртурасква рак1вп1, Аг1выджь рш1ахъалагьи рх1альлагьи йгьапшым, ауаса йадызк1ылуа зак1 рымап1: аг1выджьгьи фашистп1. Азаджв (Бейер) рыц1а дц!а к1ып1, дкъвышп1, дзазап1, азаджв (Лариш) машвала дъабит1, йыла зак1 ахъазгьи йгьг1ахъасуам. Рквпшыракзагьи ру.Хальква йрыквырг1апста йгьапшым. Лариш швандрыйата дацгьажььшХ, дш1апырхычп1, Бейер дамлагапГ, длактаг1вап1. Аг1выджьгьи йырчпауа азак1ып1: Лариш мгвычв «йнапЬсва дырфузтын» — Бейер—багакъвыш йгвы сач1ит1, xlyaг1a йба гьауам. Ауат аг1втурасык1лагьи бзидздзата йг1аугвынг1вит1 фашизм ззыр х1вауа.
Ахабарг1вра злаг1ву абызшва цкьап1, xlyaг1a йрыбыз IiiBanI. Аг1вг1вы ажвала дбайап1, ажважвкви ажва ц1аракви йанатахъу дазъазата йг1айрысабапит1. «Джьк1а зфаз дзы йыжв хит1», «Абжьас йщт1нахыз аквч1ис гьаунащт1уам», «Иапсара здуымбалыз амгьал ахъаг1ара гьудыруашым», «Сгвы съамгауа сщап1ы гъсщтиуам» — ауасамцара.
Йфырква дасузлак1гьи йара дызлаг1алук1г1уш чважва щак1 рымап1. Зауыр йыбызшва ш1гъвычвп1, йрайшап1. Ахло йыбызшва рыц1а йзазап1. Бакь йыбызшва гвауап1, йг1алырчвын йыгьрымчвыхт1 ззырх1вауа йапшп1. Асурат г1арбаралагьи Джьгватан Къали дъазата тшг1айырбат1. Аг1выч1вг1выс рыц1а ласы дызлаг1аудыруа йг1вылак1 рпшыщархът1ыща шак1ву аг1вг1вы йызнымк1ва даквг1аш1асит1, Алаква йатахъу эпитет рызг1айауит1: ала къапщква, ала таг1ваква, ах1вынап лаква. Аг1вг1вы йпахь йыргылыз ахач1вы (Бакь ймуртатра аг1ахът1 ра) йырхъйара ахъаз лшарата йымаз ауи йазынайырхат1 —
ахабар апынгьи аг1аншараква зымг1ва ззг1айхуа Бакь Йак1вп1. Бакь йызпшуа, йъах1ир шцауа г1бит1, йх1аквым шырхушгьи назхъах1ц1ит1.
2.1
Ароман «Ламбагвыр» зквчважвауа Абашта айсра Ду .IiflBnI. Айсра аг1ан абзазара алакта бзита йг1анарбит1. Ayaг1a рхъвыцраквагьи руысквагьи айсра ак1вымк1ва зак1гьи йгьа шцылахым. Абзазара йаунашвачпаг1вхаз айсра ак1вп1. Архъа
iii. inxaya алыгажвква, атажвква, ап11высква, асабиква ргк1вп1 (лхъачва айсра Йпшц1ап1); ч1выуап1ьа г1asrya рапшта йг1айкт1 лсолдат дщхат1 — х1ва йг1айуа ашвъаква; йырщыз дырч1вы \ нт1, рымъа ац1адырхъит1та архъа нхара йыквылхит1, айсра |1ар1ваыхит1 — арайон чымазаг1втарагьи госпитальхит1; айсра лчимазаг1втара ашвхъымса йг1ахъагылт1: арадиуагьи аш1аст1, лтолефонгьи гьынхахуам, ахвчва ахъгара атахъып1: х1ыр г1ат хч.ит1; ayaг1a ахъыц1ит1; абар афашистква рыргьи г1адзат1, \ 1ышта рк1ыт1, «хабза ш1ыц» щаквдыргылит1: апартизанква 1>удын агъа йадзауа йалагат1; аподполыцикква ршвъабыгъьква ибльынква Йг1арк1ыдлит1. Ари асурат аг1вг1вы йажваква, ауа I Ia рчважвараква, рхъвыцраква, афырква рылахьква йг1адыр tiiiTl. Ари азаман хьанта йалап1 ароман фырква. Ayaг1a афа
йпсынч рыхъвдата, ауи йджьабаг1а йац1ата йбзаза йауа
Iirra ргвг1вацагьи йшг1анамгуа ароман апафос шабгу йаркба I 1.ьит1. Йарыбагъьит1та — афырква (ayaг1a зымг1ва рфырра!)
I • IVi а та Йг1агылит1.
Ароман афыр ш1аква Льуца, KIapa, Фоза госпитальта йыр ■шахыз арайон чымазаг1втара йынхит1. Ауат yaг1a щарда йыр ш1ашвит1: азджьак.1 йрыцынхит1, азджьак1 Йрамак1ит1, аз дясьак1 йырпш1агылит1; ауат мшхьанта щарда рыман, уыс щар дл йрылашват1, щардагьи рыла Йыц1ст1. Ауат рбиографияква щардала йапшып1. Х1бзазара йаг1заз, йг1адзыннаргылыз х I iicbicanl ауат. Йантшдырха — айсра пшахъынх1выта рбзаза IUi йг1алалт1. Абар Льуцагьи ап1ьара дг1алымгаск1ва анхара .I 1лагат1. Ауи лангьи лабагьи айсра г1аламгаск1ва йпсыт1, ауа 'л йыбата тшгьылп1ьадзум: анытагьи абатагьи йылзалыз лПса дгы,1л лымап1. Льуца лПсадгьыл амцаблыра йаналазара лара /I,лх1ьала дгьызгылуам. Лынбжьаг1вчва йырчпауа лчпит1: айсра
* м11»1ц1и — х1ва авоенкомат дрых1ват1. «Сара йыздырит1 аба
■ i.axl» аних1вара «саба» — х1ва anxla днадзара, аща ахы I 1;п:ыквшвата данг1ак1ах1ара «саща» — х1ва ахща дг1ащт1клх I к I шылборчу. Ауи ак1вп1 nxla, ахща дызрыму. Саргьи сборч ' :н|)хъйахра стахъып1» — х1ва анылц1ат1 Льуца дызлах1вуз
гашвъа. Льуца дг1выч1вг1выс цкьап1, дг1выч1вг1выс пшдзап1. Луысквагьи лара лапшта йцкьап1. Анхарта апны Льуца дшвап хап1. Ап11выспа ддыртшхъвит1, йлыладухит1. Ларгьи айсра дшпц1ата тшылп1ьадзит1. Ц1абыргып1, ауи дамайсызт1х1ва айсра дпшц1ап1.
I Льуца лг1выч1вг1высаг1а зырхъвыхуа дызлашвауа ауыс *баргвква рак1вп1. Абар афашистква г1аргванхат1. Агоспиталь азыа хвчва щт1ап1, ауат агъа Йнап1ыц1аршва гьауашым. Ахвчва ахъгара атахъып1, ауаса ауат Йрып1ат1ау амуаш хьанта рылап1. Ауат йырзыхач1вйа? Льуца къральг1в (граждан) хъа ц1ара лылап1, ayaг1a Йрызхъалц1ит1, ayaг1a асоциалист идеал ква йшрызц1абыргу лдырит1. Ахвчва акыт йкъалч1вахра, ма дзамадза дырхьпшра, афашисткви аполицакви йырш1алмыр ■швара лг1ыгъап1. «Ayaг1a йырхчушт1. Ауат йрызхъасц!ит1»,— лгсТвит1 Льуца.
«Ayaг1a йрызхъасц1ит1». Абари азхъац1ара ак1вп1 ayaг1a ркъару! Ари асах1атдза Льуца лыхъаз xlapa х1ч1вква зым г1ва — xlapa йх1ч1вын, анамыцаква зымг1ва — х1агьан. Ауи дп11выспа HiIanI, лсониал опыт гьдууым. Йандууымзара — xlyaг1a йрылазтЫва х1къраль йагъачву гьылзыбум. Ауаса азаман щарда г1анарнахвит1. Совет паспорт зму зымг1вагьи [ара йшх1ылам Льуцагьи ласдза йг1алгвынг1вит1.
Ахвчва хьантаква лхъазы данг1арыдхалра Льуца дг1а швз.хит1, кьангьашра г1алылашвит1, — йараби, х1уысква шпа цуш? — х1ва дгвырг1вит1, Льуца дг1выч1вг1высп1. Г1выч1в г1быск1 йх1альгьи лымап1. Аг1вг1вы ауи йзыг1арбит1.
Акытква рпны уандыр г1важва адыргалын ахвчва ащхъа йхьыргарныс йджвыквылт1. Льуца ауат налдасын дг1ацапахт1. «Льуца лыг1взачваква лымбахынц1к1ьа йналдаста апшц1а дан г1атшк1арапшых лгвы г1амцырахат1. Зынла анц1ра йлылалым х1вас швараг1варак1 лыпкъ шабгаз Йалнах1ват1, йылмадзадза к1 ва дг1анарыт1ыт1ын дг1аш1анарыст1. Ауи адуней ду апны лара лхъа дзамхъвахуата гвч1аг1в лзызчпушгьи длымахым к1ва зхъи зц1ыхъви абамбауа рхъагвык1 дг1аквхазшва йыл б; н. лАраъа зынгьи йылхабзамыз аладзква лыг1вдзамг1вак1 Йг1арк1ныжжыт1», — Йх1вит1 аг1вг1вы.
Ап11выспа лгвы шаъу, лхъвыцраква шпшц1асуа аг1вг1вы ауи лгБъаджьраквали лгвыла йылх1вауа ажваквали йг1айыр
Ифыру йымшвауа, йымгвыг1вбахауа гьйак1вым. Йымшвауа заджвгьи адуней дгьыквым, Згвыг1вбари зшвари йрайг1айта зборч зырхъйауа йак1вп1 йфыру. Йгьызным Льуцагьи ауи ан г1алырц!абырг. Ауи лкъральг1в борчква дрызц1абыргп1. Бор ч1а йлымугьи зак1ы ак1вп1: ахвчва лхчара атахъып1, ачыма заг1втара анхара аш1алрысра гьатахъым.
Льуца лгвы йтаз гьг1алдамых1врызт1 ayaг1a г1алцымхъра г1азарквын. Аг1выч1вг1выс ayaг1a ркъарула дымч1ъап1. Ауи ароман шабгу йарыбагъьит1. Льуца йг1алц1ъраг1ауа йрыуап1 алыгажв Дауыт1ьи, акытеовет апредседатель Кьаримгьи, ах1вс саква Шарагьи, Фозагьи, акыт абзазаг1вчвагьи. Анамыцаква акыт йгьг1атамылст1. Ауат г1атамылск1ва асолдат хвчва рчг1выча къач1вахра, ачымазаг1втара ах1апчыпква ayaг1a прыт1а йкъадрыч1вахра, ахвхьантаква зпны йщт1азлуш рыта мамра, ауат заджвгьи йшйымдыруаш уазхъвыцра атахъып1. Мач1ымхума йчпара атахъу! Аг1аншараква рдраматизм йала х I ит1, айсра ап1ьынц1ыг1ваква акъьауа axlaya йалап1. Ayaг1a тшалырхуа йалагат1. «Уызлуда?» — ари азцЫара джьауап аумтк1ва амаль гьамам: азаман ауи ак1вд1 йшаъу.
Льуца ayaг1a зымг1ва шашпым ужвы йылбит1. Азджьак1 афашистква йырчвшвит1, аистория тшачвыкъарч1вахра ргвы I ьап1, закТ1ьи йалалра гьыртахъым. KIapa лабагьи абар ахв мна найахвра гьиуам, «х1унаг1ва балах1 г1абымгылын», «буыс злам бблахъ алабымц1ан, ауатква гьп11выспа ц1асым» — х1ва йпх1a длайсит1.
Афашистква йрызпшуазгъи, ауат рп1айра йайгвыргъьузгьи г1;шшат1. Совет yaг1a нпш1агылра атахъхаз афашистква гъра |.1ным — йх1ылата йбзазауа агъачвагьи йырпшТагылра атахъ >. а т1.
Аполицайква, анылаарыла ак1ынх1араква Йг1арк1ылсх Kftaa абайачва, адезертирква ртурасква йнапГы рыквк1та йг1а Iibi рбит1 аг1вг1вы.
...Абар агоспиталь апны Мащали Иафари аш1ашвит1. Ma щал дафицарп1 дхвыта дщт1ап1. Иафари йари рык1 йацалата гшытрак1 йайсыт1. Ауат аквлап1, аррагьн йацдырцат1, архъв iil Iъи йацалан. Ауат аг1выджь рылахьгьи ацапшхара атахъын, ауаса... ауаса ауат аг1выджь зак1ылагьи йгьапшым. Мащал
ii Псадгьыл дазц1абырг1а йхач1вборчу йхит1. Пафар анамыца iviia дырлыг1ат1, ауат дырц1ыхъващт1ыхыг1вхат1, йангьи йаба п.и, йПсадгьылгьи йтйит1. Ауат аг1выджь ани апшта, азаджв ари апшта йызцайа? Ауи г1азлыц1 ач1выйа? Ауи джьауап ai'rrpa ахъазла аг1вг1вы хъара дъабит1, ауат рбиографияква г1ай .,IHHTI.
Мащал йбиография х1ычк1вынчва бзиква рбиография
ii a IimnI. Айсра ап1ъала педучилища дг1алгат1, акыт арып1ьа
I In ra дынхун. Йан лгвыргъьара ц1хъва гьамамызт1. Йаг1ахан— арра ддырцат1. Йан данналдасуаз — <ухъац1аха, сычк1вын, уаызцауа ани аби рборч йапшдзап1» — лх1ват1. Мащалгьи ани аби рборч щнайырдзуш дахъит1. Иван дырхвыт1. Агоспиталь дIii1TlanI. Йхвырта чвгьап1, йнап1ы ш1ырхырныс ауашт1. Щарда дрызхъвыцит1 Мащал. Йнап1ы ш1ырхырквын дгьзайсхуашым.
Дакзамайсхра хвыта йымахйа? Ауи ак1вп1 Мащал гвырг1ва рата йыкву. Ayaг1a руыс шйырхъйуш дащтап1, йхъа дгъаз хъвыцуам.
Г1афар Мащал дйантиподп1. Мащал айсра апынгьи х"зкъа ругьи йынц1рагьи дырмайгьдзауата дайсызтын, Пафар айсра штшац1игуш дащтан, йхъа шихчушыз дазыпшг1ун. Мащал Пафар дпкомандирын. Айсра йшпшц1алуаз Пафар йкъараб гъарь 1'Тац1пшт1. Йкъарабгъарагьи йхъа йгьаквнайыргум — счмаааг1вып1, аврачква урачважвата саудумрыщт1ума — х1ва Мащал дйых1валун. Мащал дхвхьантата дпшц1ыргат1. Пафар йъах1нрхаз гьйымдыруазт1. Пафар йщап1ы ныкъвадыкъвата акыт дг1айхт1. Мащал дырщын снап1ыла дыц1асц1ахт1, — йх1ват1. Абар ауат ужвы х1адаг1вача Йаш1ашвахт1. Мащал Пафар “хабар закЛгьи гьалидырг1вум. Йынбжьаг1в дйайг1ыр гъьпт1, т1ак1в дкъарабгъазтынгьи дайсыт1, абар йщап11ъи г1архвыт1, — йх1вит1. Ауаса Пафар йщап1ы ъархвыз йг1ы йгьасуак. Йас гьак1вымта — дайгвыргъьит1. Мащал, — араъа врач бзи аъап1, ущап1ы дх1ырбап1, — аних1вара Пафар, — уакъвыц! ауи. Йалуашыз алт1. Йсызхъушт1 арыгьи. Йара щквыр счпит1 ауаса съаг1ащаквхазгьи. Щап1уаг1вырльын ауи айсра амца сг1алнагат1, — Йх1вит1. Щта, Пафар дг1арымхвы зарквын дг1арщнысгьи аурын, ущап1ы ч1ваг1вамызтынгьи убза за ауашт1. Алагаква рак1вп1 зхъа алазц1ауа: Пафар йполити ка деградация ац1г1вадза йымг1вайсит1 — ayaг1a наг1алаг зар хуа, агъа нацкТыс йырчвымыгъу; рчвапсаква зчвык1ьазызуа аполицайква дрылалит1. Пафар дпсыхынц1к1ьа дтрытыруа йгушт1. Дшбзу дшпсхьаз гьг1айгвынг1вуам. Апартизанква рхы даганц1ык1ьа дк1ьазызуа йгуш йгушт1.
Ауи ак1вп1та, Мащали Пафари рбзазара афилософиякза гьапшым. Рымг1ваквагьи гьапшым. Г1афар анамыцаква дыр зынхузтын, Мащал ауат х1ауак1 рыц1айгарнысгьи гъитахъым.
Джьгватан Къали хъара дг1алагит1та Мащал йпатриотнзм «абиография» г1айх1вит1. Мащал йпатриотизтлмра ащайдза ц1олап1, аистория хъарата йалалит1.
Афашистква йрылалыз Г1афар йгьихъазым. Рхъа атаг1а щт1ырх1т1 ПГк1уро йыр йрылаз Къамбот, асудагьар йпа Балам, тшгварта змаз абайа йпа Зубер. Аг1вг1вы ауат рсоциал биография г1ащаквйыргылхит1. Агвып йырхъадахара згвыгъу Зубер йаба Джьангьари аг1амстадзаква дрыуан. Джьангьари дап1ьа хьан, апаштах1 йыр дрылата къвырльыкъв йхат1, прапорщик та дг1ахъынх1выхт1, тшырх1ара далагат1, ауаса тшщарда гьйымк1уазт1 — тшанг1важвак1 нкъвицун. Ауаса йтшква тшбзийын, ауат апаштах1 йыр йдирыхвг1ун. Джьангьари аурышвяпон айсра далан, г1вджьуармедальк1гьи г1айквна дыргат1. Афевраль революца, уац1ыхъван Октябрь революца г1акшат1. Йкыт дг1айхт1. Йынасып зымг1ва йыквырхызшва Г:ы;:а>:ь аквырщщы дныкъвун. Акъральг1в айсра анакЛвшуз Джьангьари Косякин йбанда дрылан. Абанда амц1ырцат1, йар
I hit дырк1ыт1. Ауищтара Джьангьари акыт дгьг1атамылхт1, йъах1ир шцаз заджвгьи йгьйымдыруазт1. Йпа Зубер афашист i:Fsa дрыдта акыт дг1аталхт1.
Льуца, Йшх1х1ваз апшта, yaг1a щарда дрыцбзазит1. Ап11вы ■ца лтурасы апшдзара рыц1агьи йг1алйырк1к1г1ара ахъазла аг1вг1вы агвымхаква ртурасква г1айырбит1. Ауат ргвымхара лпубара Льуца йлапшу ауаг1аква рцкьара нап1ыла йукТит1. Афашистква рлурбзаг1вчва дрыуап1 Къамбот1ьи. Ауи йтурасы шпабыж бзита йзыг1арбат1 Джьгватан Къали. Къамбот Шк1уро Гидр дрылан. Аколхозква аналарц1уз авласт зарар азихат1. Д ырк1ын атутанакътара дтадырч1ват1. ЙыквырпДаз йган дг1а
ii хтI. Йгвыжв г1атахат1, ауаса «йзаман» г1адзанц1ык1ьа тшгьг1а ц![;мырпшт1. Льуцарг1а агвъаджьыг1ва йалата ахвчва анкъар ч I .*ахуаз «дг1аншахт1» Къамбот. Ауи агоспиталь заджвгьи чгьаъахымдзищан х1апчыпквак1 йыдик1ылыыс дг1айт1. Дъа !•Ь'.йыз Льуцарг1агьи ачымазаг1вквагьи аъарк1зап1.
«Йшг1аквац1ыжвгауа збап1 ужвы. Их1ызг1айуагьи yaг1anl, 1:'.,:к;ара ртахъып1», — х1ва дц1рит1 Къамбот. Их1ызг1айуа гьса
I I.',м, ауат х1агъап1; ауат упа дызщыз рак1вл1, — анырхТва Къамбот зак1гьи дгьак1уам, йуац1а абг1ара г1атЫауа Ги',тагит1. Ауи аъара х1къраль йчвымыгъп1та Къамбот п1аща 1<а :»ii, наиагьи, ъадабгьи, намысгьи гьйымахым, ауи аъара на iin гьйымамта йпа дызщыз афашистква ймыркъванчауата агъа дг1азгвыквсыз йкъраль йыркъванчит1... «Спа уайсы — х1яа .ч1Зуп йызтыз, агъа дипш1азыргылыз рак1вп1 дг1азщыз> — \i.ia Льуца длыквч1ваг1г1ит1 Къамбот.
Адуней ахъахь заджвгьи дгьйымбасзап1 Къамбот йацкТыс г,.нта Емам г1выч1вг1выс. Афашистква рщап1ы гылызшва ани ьм[;а Къамбот йыла к1ылц1ит1. «Х1абабап1 уара совет шайта сари!» — х1ва агоспиталь атшгвыхв дйыквц1рит1. Абыхъв M,.I г1аш1зырбгата амг1ваква хъвызкЛылуа апартизанква аниба
II •, — швыр йырзымк1ыз анамыцаква абыхъв йашвырк1ы
ашт1 гьак1вымма? — х1ва лакъырды йчпит1. Адзы йг1амырх ачк1вын йхьпшуаз аврач Вера Павловни Льуци найыр . I >[г1, — йпсыз дгьг1адыргылхуам, гванах1п1, — йх1впт1та. Ачкввын дгьымпсыт1. Вера Павловни Льуци рдырра дг1анар I |.1лкт1. «Афырква гьпсуам, дада», —\ лх1вит1 Льуца. Ауи ла
• :.;г :.::ва мг1аны ц1ола г1арныц1ит1.
Къамбот афашистква ъаг1айуа дайгвыргъьит1. Йыцу ашва г1лагьи гвыргъьит1. Совет власт йрыквнахыз рбайара, раг1ыы
< 1..(:;, рмахъарыхъвара раухныс йгвыгъит1. Сквшп1ьадзарала Гм: ьарч1вахуаз ргвыжв дзх1вынч1выта Йг1атыг1врит1. Совет да мыгъа злу зымг1вагьи х*1дрыг1апк1ит1. «Зубер шайтан зг1ва г1азхъалыз йапшта анылаарыла днапшыг1апшит1, уадырг1ва на атдзы анашылырта йамаз ах1ахъвчвымла xlaг1a дхъах1ы лын анашылырта аг1выдзхъак1лагьи йк1ыдыз акытсовет ахьыз зтаг1выз арамаква г1ак1ыдижвумца кьазу Йг1ауищт11. Ауат рч1выцаква рхч1бжьы дг1алц1ырг1ат1:
— Инахъап1 ари авласт сщата йажвыз. Швтшк1арыц1х араъа! «Зубер акытсовет власт адамыгъаква зымг1ва йрыхъва шит1, йсач1ит1, йжвжвит1» Зубер рыц1агьи далашыт1. Ауи атдзы йаш1ачпаз аверандачк1вын ащъала дхъапалын алаква йг1адрых1аз дгвыта дк1ыдх1ылт1. Ласдза аверанда йаквыз акъанджьаль дамц1аст1, йщап1ква абльын йашХайыргылуамца дхьып1ьыпын гвла ауахь тшхъайыршвылт1. Къанджьальц1ы хъвума, ч1вымыгъхъума зак1ы йак1ын йчух1а гальафей айква ащамхъата аш1нарыгьагьат1. Ауыгъи йыла йг1ац1амылуата акъанджьаль йрых1вачвауа дыг1вын атдзы ахъыкв йалагылаз абаракъ майрата йызг1алымжвауата дацрыхът1. Йц1ыхъвахауа та, ахва ш1ч1ван йаргьи зквла акъанджьаль дг1ак1ашват1. Дба хамахумца аг1ылах1ва дг1агылын абаракъ ахва Йг1ахъихт1. Ахва щамхъала г1вбата йаг1вич1ван аурамхъала йыржвут1.
Зубер... йазырпш1ыта йымаз асхъа йхъахьла йщт1ихт1.
— Ари швапшы, джьамг1ат1 — х1ва дг1ах1вх1ват1 Зубер акыт йыц1айк1ын, асхъагьи йнап1ы йыц1агвыч1ата йырка швауа. — Йызласыму снап1ы аблит1. Ари джьах1анам мцап11 Ари сткъвым абылт1, динисльам абылт1, х1бзазара лгъач1та йахъыстП Ауаса сара щахахыг1вта анчва сг1анижьт1! Сара йскьазухат1! Щарда сазпшыт1 ари асах1ат1.
Зубер йпыцква аквирыбагъьауа асхъа дахъын г1вбата йаг1вижват1, йгвы гьазымч1ват1. Цк1ыцк1 йжвжван дагъра гылхт1...
— Ma, ари утдзы йахъаргыл, — йх1ван абаракъ Кьарим йахьыла йг1ауищт11, ауаса ауи йчвыхъарата Йк1ашват1».
Зубер абаракъ анйыжвжва ауахъ Къамбот1ьи Баламгьи Зубергьи гьымчвт1. Зубер «йща шихахуашыз» аплан лихуан» анахьанат1ьи йыцгъызуан. Акытсовет астол йаквпсаз аквпса къапщгъи дирыбылт1 Зубер — йкъапщыта йаъу зымг1вагьи х1баракъ ачва рыман. Зубер йыла к1ылырхуан.
Джьгватан Къали йперсонажква дасу йх1аль шг1айырбуш дащтап1, ауат ayaг1a йзрагъахаз ц1олата йг1ахъит1ра йтахъыи1. Зубер дгвырбайанлагап1, йхъа балах1та йбахит1, зымг1ва дыр хъадахара йтахъып1; Къамбот дкъвышп1, дчвалатшычиаг1вп1, йыбыз ашвира г1ахът1т1ит1. Балам ауи аъара «аполитика» дгьащтам, ауаса Йк1ап1ик1а зджьарагъи йгъирыдзуашым. Ауат даргьи бзи йгьабабум. Ах1апчыи амарк1ит1та йайситЬ Дасу Д11азлыц1ызгьи г1аргвалашвахит1. Азаджв,—са саг1мыстап1,— йг1амыстам дгърачварщум.
Ашвагала гвып абзазара амг1ва рк1ыхра ртахъып1, — х1ва рхъа Йац1арк1ра гьыртахъым. Ауат унашва рчпушт1, датша |джьак1 айсрыг1ат1. Абар Зубери Балами шайчважвауа. Азаджв швы йту азаджв йчвыд1айк1ит1. Зубер йх1вушыз йш!а йгыХа тпмщт1т1: «Момо, зпыквква багъьу заджв йак1вап1: ауаса тшыгьг1ауитуашым. Нкъвакъваг1вта дг1асзалуашма, мокк1ва дк1ап1ик1алактаг1вацума? Х1агапып1 йч11ара ъанадзауа >, — Х1п1ьщГаква апшын уаргьи саргьи йгьи йапшызлушт1. Х1аба чна рбзазара амг1ва xlapa Йх1к1ыхт1. Ужвы ауи xlapa нхъын х I ырх1вуашт1. Ауаса йанаъазара, чва зхъам амахЫра гьх1кв нагам. Уаста муртазакь гвып адк1ыл. Ауат уырхъадахушт1 у ара. Йугвынг1выма?
«Уара йумг1анхушйа? Ауи алш лагара гьаъам. Схъагъи анартизанква йыркьашаната йысчпап1та уара усхчап1. Ауи I |.умаухт1. Уара уг1азрыз адзы сара сг1ахъыпат1...» — х1ва Бачам гвыла Зубер дарык1ьигун, дйабафуан. Ауаса ауатква зым 1 I на йзырх1ваз г1ахъит1ыхт1.
«Уара уапшта саргьи саба йыщта сырцахуашт1. Ауи а1.1иымк1ва датша уыск1гьи нкъвсцара гьсмурадым».
Ргвы йту зак1ып1, puila йадырх1вауа датшап1. Зубер Бал SM. их1вауа «дадгылит1». Йауып1, — йх1вит1, — сбзазага г1аг1вна |||цц1ата йшвтахъу швчпах. Баламгьи ауи аъара дгьайкъар |1ышхуам» — «йткван» абжа Зубер йыйт1ит1. Руысква еуаса 1п.ак1вшаз ахъазла чаражвра рчпат1.
Къамбот, Зубер, Г1афар афашистква тшыддыргвап1ара ахъазла тшхарзынак1 ак1вдыргьи ауап1агьи ац1а акомендант <ч>11ата йыздрых1азырит1. Ауаса асог1а йзыртуашыз йгьика длат1, дара рпсгъи алартизаиква рхы йтнахт1.
Ayaг1a йырч1вхаз, ргвы йалалыз, рпсы йалалыз а::деал киа зак1ылагьи йгьуызрыдзуашым, — ахТвит1 ароман. «Лампа гныр ayaг1a агъа Йцщпш1агылуа г1анарбит1: аг1вг1вы рь:д!а hi 1алик1г1ауа ayaг1a ргвы ацкьара, ауи къарута йаму
Ахвитнаг1а xlaya йалабзазаз ayaг1a зынгьи гч1г1вынра "!• ьа дгыл уашым. Абар ап11выспа айдза Льуца ахвчва къал Пиахит1, дырхьпшит1. Ауи даквыдзныс ауашт1, ауаса ауи дп.азхъвыцуам: луаг1а хвитмызтын лынц1ра хвык11ьк гъамам.. ■;1|.уца лх1аль, лшак, луыс анахьанат ayaг1a йылзырхТвауагьи, г1/ылзыъугьи, дшьгрзыъугьи г1анарбит1.
Ayaг1a агъа йп1х1агылит1. АпшХагылрагьи турас пшрда |Ц.|рталит1. Агоспиталь анхаг1вчва х1солдатква шырхчуш йащ
I а и I. Кьарим дпартизанхат1. Джьанус дподпольщикп1, ачк1вьга 'цыц К1арабит акомендант йыртуашыз атшы йгъычкт1, ayaг1a
■ псолхоз амлыкв къарч1вахит1.
Айсра — айсрапГ. Айсра анак1вшауа азаман ayaг1a рбза заща, рх1альшанква гьапшым. Азаджв йнардзата йг1айгвын г1вит1 айг1айра йамг1ану, азаджв ажвынду апшта йхъазаджвык1 шихчуш дащтап1. Айшыста йух1вушызтын, айсра аг1выч1вг1выс ц1абыргыта йымг1андзу г1ахънат1ит1. Ауи г1вырала йг1арбара гьмайрам.
Ayaг1a ргвы шаъу, ауат рхъвыцраква, ргвалаква yaг1a щарда злу асценаква бзита Йг1аудырбит1. Арат асценаква автор йг1айдэх1вит1. Автор ажвак1г1важвак1ла аг1выч1вг1выс йх1аль йзыг1арбит1. Абар афашистква апартизанква йхъвырк1ылыз амг1ва йазыг1адзат1. Акыт абзазаг1вчва ауат йырпшит1. Къам бот йгвыргъьара гьц1айк1уам. Аколхоз амлыквнкъвгаг1в Capa квас, — «айсра гьалымгаст1... Х1ымш х1ап1ъала йаъап1», — Йх1вит1. Йара араъа Къамботи Х1ап1ат1и ажвылит1. Ауат ра жзылра анахьанат1ьи г1алалит1:
— Абан Йг1адзат1 — ар г1айт1, — йх1ват1 Х1ап1ат1...
— Абарауи ак1вп1, Х1ап1ат1г1вазоу, адуней кьазуп1 ззыр х1вауа, — х1ва тшг1айгайхт1 Къамбот1ьи.
— Удырбаг1вузтынгьи г1бап1, уыла рызг1ак1ылд1уан. Йыз лах1ылахъвйа, збилаквак1 xlapa х1пны кьазу зрымазлуш?..
— У ара чвкьащ уак1вп1 зхъач1вы зымдырхуа! Сара, — «Швара швкьазу цат1, ужвы xlapa хТкьазу г1айхт1», — сх1вит1. Йшпаубауа?
— Ласчвап1, Къамбот, — йх1ват1 Кьарим йпсыц11а ц1ола та йщтийын.
— Йе, хвамыхв, — х1ва дг1алачважват1 Дауыт. — Йара (агъа) уща йрыч1вауа дг1ахъалит1, уара йхъа ущщуашт1. Ауи гьцГасым, бзи.
Датша эпизодк1 апны yaг1a щарда злу сценак1 х1аш1ашва хит1. Араъа ayaг1a ргвыжвк1ра рыц1а йалах1ит1. Афашистква х1ышта рк1ыт1. Аполицайква рыла к1ылц1ит1. Абар мышк1ы aг1soy дг1аквац1алын ayaг1a шайззуш райх1вит1. «Уахьч1ва, — йх1вит1 аг1воу, — щыбжьан намаз амщтахь... акыт мадырса апшц1а апны... аджьамаг1ат унашва лырхуашт1. Ауи ахъазла... зквасквша йг1аш1арышвта — хъачвагьи п11высгьи, лыгажвгьи тажвгьи швг1адгылйа... Йг1адымгылуа... динисльам дагъата... хТдуней зьзрш1ыц1ыз анамыца драгъата дырп1ьадзушт1».
Ауыгьи йгьамыршват1 ayaг1a. Заджвгьи дыгьг1амит1. Йан г1амн йг1азырццат1! Къамбот ужвы акыт нкъвызгаквуш рыхьыз г1арылайх1вит1 аджьамаг1ат. Ауат йрыуап1 Батах1, Зубер, Джьа нус агьиква. «Къамбот заджв йыхьыз г1айх1вап1ьадзагьи ауа г1аж вп1ара йацщт1ырхуа йалыргауачвата алавывбыжь г1архъ г11унта йарасах1ат йаш1асхуан. Джьанус йпны йанг1адза ауи алавывра рыц1агьи дута, ауырата тшг1ащт1нахт1, йалыргата ана г1алат быжьквагьи г1алг11ат1: «Уара урымч1вук1вагьи лак1
рчГвыуында акыт». «Ала ацк1ыс длап1». «Уызквгылу ах1ахъв блит1» «Бетсызразма х1сабиква зурып1ьуз?». «Аща уасхат1»... Джьанус дшподпольщику ayaг1a йгьырдырам. Айсра ап1ъала ауи дарып1ьаг1вын. Ayaг1a Джьанус йПсадгьыл дайжьахдзыр mu’.tL Ayaг1a рнаг1алат ауи йыквымшвузтын йызквшвауада? Джьанус дырщыт1 — х1ва йынбжьаг1вк1 хабар г1айырган дыр ч IBVXTI. Ауи ак1вп1 ayaг1a, — уара ух1ымч1вук1ва лак1 х1ч1вы уында зырх1вауа. Джьанус йтурасы ацк1ыс трагедия турасы нроман йгьалам. Джьанус дпатриотп1, ауаса ayaг1a рыхъазла .!ум аполицайквагьи драйчвахп1. Ауи ацк1ыс хьанта адуней пыквумшц11? Джьанус ймг1ану йх1ва дгьхвитым. Дызсач1уагьи ауи ак1вп1.
Джьанус дызквгылаз ах1ахъв былуазшва йбунта йщап1ква аасылас кьазу йахъщт1ихылг1ун, йара йзымдзырг1выхуата йыщ гих.ла тшичвык1вызгашаз йнап1квагьи багъьата тшаладырпан рьшачвква абахъч1вч1вауа йабарбц1уан... Бжьык1 йаг1ап1ьадза шхаршыла йьщк1ласуазшва йгвы тшаднак1ылуан. Ари аджьа к1анам дакъикъа йара Йг1аниц1хьаз ацк1ысгьи тшарауан. Мца кычла йаквтштшауа йбылуаз йгвы йг1анагуаз зак1ын: «Ayaг1a рпаг1алат джьах1анам ацк1ысгьи йымчып1, рх1аквым ац1абырг ацг1ысгьи йц1абыргып1. Йсквнагап1, Йалаблырг1ат1 рымца сна ла—йсымазтын. Hana уымата напа змам угьрыцбзазушым. Гира ауат срыцбзазарныс борч1а йсыквп1. Йыжвблы, йшвсач1, XitHTHaг1a швымап1». Джьанус йгвы амца штахъып11вуа бзита
ii убит1. Ауи йтурасы анг1ахъит1уа аг1вг1вы йара йажвагьи, афыр йхъвыцраквагьи, йгвы йг1анагуагьи г1айрысабапит1.
Айззара ак1вшит1. Къамбот ayaг1a йыршвит1... «Йыжвба
I а к I аншвх1вуз азаман цат1. Швдзырг1вы рх1вама — швдзыр I'I ны, Ауи ак1вп1 шва швборч. Джьанус дзач1вугьи, ак1васт1а
г1ах1ауызщтуа зач1вугьи г1дырит1... Заджвзадн{вык1гьи !у.г1ива гьич1ак1вушым, наса швгыл», — х1ва ayaг1a дрыкв
11, J: ■!! j т1.
Ayaг1a щарда злу асценаква аниг1вуа аг1вг1вы ayaг1a ргвы a:..j;!j>a йшалах1ауа, ркъару йшаквгвышхвауа йалк1г1ата йыр •i.ixiiTl. Абар ужвыгьи зны Къамбот, Зубер, Пафар ayaг1a
II а,>ырддахт1. Афашист комендант дг1айуашт1та ауи теуа йзыр
■ ! isiTl. Пафар «швкьыжвква швышвата швг1ай... ак1алхоз пицц ';внаркьащыз дх1ырбушт1», — Йх1вит1.
Къамбот абора тшбалах1к1 г1атидат1. Агъврагьи ак1вдыргьи, и ьарыч1ваквагьи хьапщрызнала йхърыси!. Атшы афашист ко " !(дант йыртуашт1. «Атшы ац1ыхъва алыгажвква тагылан, I а т анышвынтара йыргауа, йц1ыхъва йтагылазшва йамайчва I it iya йч1вырхъун». Арыгьи анахьанат адетальквагьи аг1в I Iui,! гврыхвата Йг1алик1г1ат1. Къвабыз гвымхак1 йасит1, за 1 a. if ьн дг1ах1вра гьиуам (Къамбот йчпалак1гьи полицак1 йак1вымк1ва заджвгьи гъизаг1ах1вуа?.!). Акъзабызчы лыщтахь йгылу алыгажвква гъьит1. Ayaг1a абыжьква г1арылг11ит1: «Лчк1вынхъа дазцахт1, штшылчпауа уапшыет1, ауи Гвагвьша лажв», «Бзибаг1ак1 анчва йх1йырбат1 ауат збауа», «Зкъвьзръан г1албг1а, упсыта ушщт1у угвахъахь йшыквг1 ах1вра». Алыгажв ква ааджв дг1арылц1ын акъвабыз ашТайрыст1. Арыгьи хвыдыз тынгьи айг1айрап1.
Ayaг1a рылахь аквып1, ргвыжвкТраква зымг1ва рш1ахъа йг1анылызшва йаъап1.
У aг1a щарда злу асценаквагьн, аподпольщпкква рынхара гы1, апартизанква рудынквагыг йг1адырбауа зак1ып1: xlyaг1a гъак11ъи дыгърайг1аг.уашыл. Ayaг1a гвыцкьаква зымг1вагъи фырп1. Алыгажвгьн ауи ак1вп1 дшаъу, асабигьи ауи ан1вп1 дшаъу. Ауи рыиДагы: й:\1айырнахвара ахъазла аг1вг1вы йроман ачк1вынчва ртурасквагьи а::айц1ит1...
Айсра йг1аквчзажзауа аг1выра ayaг1a райщчвара атема гкларта ду ак1ит1.
Джьгватан Къали ayaг1a райгвара атема атурых хъара дг1алагат1. Ayaг1a райгвара, райщчвара щайдза ду шаму гры бергьыльра атахъып1. Ауат райщчвара уахьч1ва сурат1а йыз талыз Льуца лтурасы йг1анарбкт1. Льуца лыхъазла ayaг1a райщчвара х1ауата йтаг1гауа йаг1вызап1. Апартизан гвып абазагъи, урышвгьи, адыгъагьи, татаргьи рылап1. Ауат уыск1 ацырхит1, идеяк1 ак1вп1 йацрыму. Ауат зымг1ва рхъвыцща, ргвы йту Ваня Агафонов йх1вауа Йг1анах1вит1: «Сайсуазтын сыззайсуа ск1армац1ис цриква рак1вп1, сг1ак1ах1узтын спсы ззыщт1асд!аз ск1армац1ис цриква рак1вп1. Ауат саба йытшг1ва ак1вп1, ауат К1авк1азп1, ауат Сбырп1, ауат Украинап1, ауат — сПсадтьыл цри йагвып1. Ауат швара швак1вап1», — йх1вит1 Курск йг1адри йыз ачк1вын.
Афашистква щта? Афашистква ак1армац1исква йрайхсуа рак1вп1. Ауат гвч1аг1в гьрымам, ауат заджвгьи дг1анымхахын ц1к1ьа йщра атахъып1. Курск йауу ачк1вын х1къраль зьшг1ва шипсадгьылхаз апшта анахьанат1ьи йырпсадгьылхатЬ
«Ламбагвыр» афырква йырхалак1гьи рПсадгьыл шырхчауа рдырит1. Аг1вг1вгъи аПсадгьыл ауаг1ахъаква зымг1ва йацыр ч1выта йг1айырбнт1.
Апартизанква йаладрыхъвашаз афашист отрядгьи ауи ац зак1ыра анц1ралагъи бхъвыта йшгылазлуш йадамыгъап1.
3
Ароман «Хьапщ джьуар». Асквш 1980 раг1ан Алагъь Кавказ алитератураква рпны аистория романква щардахауа йала ; .;т1. (Ажва ахъазла, Шынк1выба Баграт. «Йахъырцакваз йг1ар тынхаз азаджв», Шортан Аскьарби. «Ащхъабзазаг1Ечва», Maui Оаш Аскьар. «Ажвг1нанд ахъараддыра», Т11айц1ыхв Бемырза. •Пышв кап1ык1>, Мамакаев Мух1амад. «Зальымхан» агьнква). Лкьгватан Къали йроман *Хьашц джьуаргьн» ауат йрыуап1.
Арат ароманква аурьпив литература апны швызп1ьакваз аистория романква щардала йгьрапшыл. Алагъь К1авк1аз ароманква дара рхы1аракза рыыап1.
Араъа ароманква рыщайдга афольклор анщт1алуа гьма ’|1ым. Ayaг1a рхабарква аистория наука йаквдырпшуамца аг1вы ра ашожет щаквдыргылн*г1.
МДжьгватаы Къали йроман «Хьапщ джьуар» злащаквгылу ауаг1а рхабарква рак1вп1. Ажва гьалам, ахабарква йг1арх1вауа ;пгаука йг1анах1вауала йырхъвых1ит1, йрытамамхит1, йг1айры гаразхит1.
«Сромак г1аджвыквсзырц1аз атурых сквшищышв aiixla а \ ъыц1ит1, — йх1ват1 аг1вг1вы. Ауи атурых щардаг1вы йраг1ат1, ауаса йыздырхуа, йыззых1вахуаш мач1п1», — х1ва йацицахит1.
Аг1вг1вы ауи атурых г1ах1айх1вхра йгвыгъап1.
Йауа ух1варыквын, xlyaг1a рп1ьадзара щардамызтЫва ртурых ауырап1, * зтурых зрыдзуа йхъагьи йрыдзит1».
Ауи ак1вп1та, Джьгватан Къали йроман г1азхъшахъыц1ыз а у aг1a рфольклор («йуасх1вуа уасаражв турыхп1») ак1вп1.
Ароман йг1анах1вауа абазаква ристория апны адин атара п1 Тайауыз, ауат г1аншарата йырпщылаз рак1вп1.
Ауыс ъаг1аджвыквылуа Амшын айква атшпква рпны ак1вп1. Лраъа Жьихьирг1а бзазун. Джьандра драх1ын. Ах1ыг1ва быжь кытк1 йнадзун. Ап1ъала йымч1ъаз ажьихьиква ужвы къаругьи и1ат1угьи гьрымахмызт1. йабаг1айуашыз ауат айсраква ана ш1амсра, ayaг1a аналадзра, «йг1анхаз ахъац1а тшдырквагьи рта гижваква ртарала рабджьарква рык1ва>> йанычвра! Жьихьир i'Ia «мач1мач1ымцара» анахьанат ауаг1ахъаква «йрыларат1уан».
Аурымква абаза кьристан дин йтарцара ргвыгъахат1. Айс рала, щала, мцала! Зымг1ва йрап1ъата Йлапшыц1арц1аз Джьандра Йах1ыг1ва ак1вп1. Йап1ъахауата акьристан дин йапш1агы м.г1гьи Джьандра Йах1ыг1ва ак1вп1. Ayaг1a йг1аргвынг1вуан
• г F пыма дг1айта зальмаг1ала йдин г1ауыдих1валуазтын ауи \илыг1ат1, нц1рата йуыму ауи йг1азаб учакьра атахъхун: ауыгьи йара квырмыш йзучпауа. ;
«Джьандра йкытква рпны мадза нкъвижьт1 аджьуар дин йакъвыц1хта зынгьи йрхъмаштылуаз, мадзата йынкъвыргуз дара рынчва дин аг1ащт1ых1ра йшазгылуашла».
Ayaг1a тшг1ащт1ырхт1. Ауаъадза ашвындыкъвара йтаз ахьапщ джьуар (ароман ахьыз г1азхъыц1ыз ауи ак1вп1) ажьира йырган Йдырч1ач1ат1.
Джьандра ахьапщ джьуар дсабищтарагьи йчвымгъын. Йзи чвымгъызгьи ари ак1вп1. Джьандри Йафати ацг1адзынгылуан. Джьандра axl Батын дипан Йафат — ажьи Т1ут1 дич1вын, Аг1вычк1вынчва рпсы кьысак1 йац1ан, асык1 йац1ачвуан. Ауаса Йафат аурымква paxl йпны дырщтит1. Йгьихъазымызт1 — г1ва жваг1в чк1вынчва йыцын. Зымг1вагьи аурым axl «йсог1ан». Ач кТвынчва аурымква рпны йанауырщтуашыз... йдырхъват1. Pa бачви ранчви дрыдзт1. Йафат аурымква рпны дап1ьат1, дшо гьанхат1. Йадгьыл дг1арг1ын акьлиса Йнап1ыц1арц1ат1, зым г1ва драх1бата. Ажвак1ла йух1вушызтын, дкьристан къадыта дырчпат1. Дшогьанхан — Джьандра дйагъахат1. Йыбызшвагьи йдингьи йхъаштылхт1. Йдырхуа зак1заджвык1 ак1вп1 — абазаква зымг1вагьи кьристан дин йштайцуш.
Джьандра йынбжьаг1вчви йари акьристан шогьанква амыр цат1, акьльисаква дрыхъвашат1, аурым райсыг1вчва тырцат1, ркытква дрыбагъьат1. Йрчпаз аперсква paxl Харисат йдыр бат1: ауи абазаква дырц1ъраг1арныс йыргвыгъан. Ауаса Харисат йх1вуз мцын. Ауи ЙГЕЫ йтаз датшан: абазакви аурымкви абаквйырхуашынта адгьыл йара йк1уашын. Джьандра дзыз хъвыдуазгьи йара йхъа ак1вын: аперскви аурымкви ажвиц1у шынта йуаг1а йрхвитуашын. Ауи акТвын ауи йхъа йтаз. Ауаса ауыс зквыз ауи гьак1вмызт1.
Аперсква дыргвышхвара ахъазла, ашогьанква к1нырх1ат1, рхъвадиква мца рыц1арчпат1. Ашогьан хъада ддырхъвушын, ауаса дырхъвахьата Йг1ад1ц1т1. Йшогьанхъадаз, Йг1дырхит1, Йафат йак1вын.
Джьандра йащайц1ба Абсид йг1аншаз дархъвыц11. «Аурым къраль мчып1, — х1ва дхъвыцит1, — стагвжва дурымтп11ап1, г1высабичва харзына х1ымап1. Йащах1ба йщагаща гьигвап1ум. Йгвыла аурымква дрылан. Дшпарыламызлушыз — рг1азаб дгьа ц1амшват1, дбайахат1, аурым судагьарква дырпщылап1, рыц1агьи тшйырбайара ахъазла адзыршы дтагылуашын. Ага ауаса йаъаз тынгьи ayaг1a тшрыцичпара атахъын... чвалазтынгьи. Ажва гьалам, Абсид чвала тшичпун. Аджьуар атенгьыз йтазрышвуашыз аджьаг1афа Талалат адзы дайрыхъватшын аджьуар йара йнайахвт1: аурымква айг1айуазтын — аджьуар Дг1анахчап1, дгьырщрым, дыгьк1нырх1арым. Ауи йгьахъазым: Йафат1ьи дг1айхчара йтахъхат1: аурымква дшрылаз дашах1ат xanl. Абсид Йафат дкъайч1вахыт1. Coг1a дугъи найахвын аперс ква дрызцат1. Йтагвжвагьи йсабиквагьи йыцигат1: ауаъа дъа дзаъу ауысква тшалдыргап1.
Абазаква ртшг1ащт1ыхра ахабар зымг1ва рпынгьи йнадзат1. Аурымква paxl йыр г1айщтит1. Аперсква тшп1ьарк1хт1: абаза iciia рыхъаз pyaг1a гьаладрыдзуашым. Аурымква щардаг1вып1, Тазаква мач1ыг1вп1. Йайх1у дайг1айит1. Джьандра йыкъала 11ак1вдыршат1. Абсид йуаг1а йтйыт1: агъа акъала дг1атайжьт1. Ayaг1a хъырщг1ат1, зымг1ва амца рхъырщт11. Джьандра Йафат дпщыт1, Абсид дищныс дтрыст1. Аурым айсыг1вчва Джьандра тпт1Тайыквырпсан далаш1арх1ват1. Джьандра «йаджьаль дазы ч1иырхъат1».
Йустиниан axlaг1apa дыквч1ва дпшуа Йпыкв дыц1хъыччг1ауа арса укашва йчпит1:
«Йшвзыщуа — дшвхцы, йг1анхауагьп — дшвыргъар.
Сара сазшлит1 сгвы й^хъзун; :;хао;’р».
Ауаса... йахагйшйз йб аз аул? —•
Дъач1ваз дг1ащт1нвит1 тшапеа?:ыя йчвагьи.
Ихъахъвы тшг1ащ'г1нах11, йг1аш»квначват1 ап1дзы,
Иап1ъахауата :,,т1;ы С":;7ы
Ауи к1ара йбахьат1, к1ара йг1э?:ьат1.
У aг1a щарда рчва къамчыла йырхъйырц1ьат1.
Арат йрапгсу гьйымбадзасг1 ауи!
Аурымква гьарта тц;ьи'ьдйьфкУ..а:.: заджвгьи:
Алыгажв х'«й1Л/..ч г.ек1ъз т11.1ак;:;иц1ан Дшбгъашвукца днДрит1: «Няг1.'г1, Иуг1чяиая!!!»
Лсабигьл дшлымаз азтца д.;лалт1 ан,
Дшбылуамца дц!р.1 г1: «Напллг, Пуспишан!:!»
Нзъшгылхуа i::J йара дг1аахан
Лисы шцумцз дгъо;;т1: <Наг1....тат„. Лус...~икнан*...
Джьандра йуаг1а рыхъазла йхъа щт1айц1ат1.
Ари ак1зп1 йг1анах1вауа ароман йап1ъахауа ахъвы «Джьан дри Йафати».
«Хьапщ джьуар» йг1вбахауа ахъвы «Дамхвыри Мамхвыри» — х1ва йахьызп1. Ауи г1азквчважвауа ач1выйа?
Динк1гьи ayaг1a рыхъазла йгьбзимызт1: зымг1вагьи абайи къару змуйи йрквц1ан. Зацк1ые айчва аъахмызгьи аурымква йг1аргыз акьристан дин акТвын, — йх1вит1 аг1вг1вы. Джьандра дырщызт11Хва йхъацГара гьырзымщт1: абазаква йрыхъвдаз аг1выма къраль рпсунч рыц1а йльальахат1 — ayaг1a ртшг1а щг1ыхра йачвпсуан. Ауаса азаман гьымтынч1ат1: рыц1агьи йхьантахат1 — аурымква рг1азаб йшг1ад1швтуаз атрыквква йырнап1ыц!ашват1. Амсылман дин акъврыкъв г1архъадрышвт1. Ауи йахъварадзун, Ayaг1a йрымуаз акьристан дин тшадыр к1ылхуа йджвыквылт1.
Абазаква тщадырк1ылта атрыкв йгьизыпш1амгылуазт1 — Апсни Абазашти ракъыль гьаквымшвузт1, йабафуан. Ах1ква дасузлак1гьи йара йхъа ауыс нкъвицун: азджьак1 атрыкв
тшйыдырк1ылуан, меылман дин йталуак, азджьак1 мцаблыра рызг1азгыз агьа йпш1агылуан. Абар Абазгь axl JIoy йах1ыг1ва атрыкв йпш1агылныс тшарых1азыр г.... н. Ayu рыц1а тшг1айыдыз
I. : 1ы аз Уардан axl Хймсад ЛакТлкл. Хамсад nxla данйау JIoy йаг1кыстадуква TpaMpг1a дырх1г,айт1. Трамрг1а дырх1вайт1. Tpaivipг1a рычкТвын йыхьыз Дамхвырын, Уарданрг1а ртп11а — Мамхвырын. Ауат п11зысг1аг11а, ч ах1ацаг1а йнадзат1. Ауи аза ман йаквшвауата абагаква атрыкз дг1арг1ыквылт1. Хамсад атрыквква зынла тшрита.и, амсылман дин дталт1, Дамхвыр йтльвым акьристан дип йг1?тах1т1, Йымсылманхаз Хамсад ГшкТа агьауыр Дамхзыр дйыйтума?!.
Хамсад йп11а Траырг1а дыгь/1ардмт11. Дамхвыр «зыла мкса г1ахъылыз йапшта ухабзагьп убзып1агьи дг1аш1арымк1ы хуата дбыжк1ыт1» — ауи аъара ст1 йзырхаз.
Syaг1a, задгьыл, здин йазц1абкргу афырква рыхъазла «ап CTiiKbiг1B йакъама утамакъ йыц!ак1ызтынгьи ухъац1ара урыдз ра гьатахъым»; «хъац1ара злам г1выч1вг1высаг1агьи гьйылам»;
«г1зыч1вг1высаг1ара злам хъац1арагьи гьйылам»; аг1выч1вг1вы caг1apa ап1ъап1 ахъац!ара ацк1ы!с».
Хамсад араса дыгьг1апДымц1т1. Ауи атрыкв саг1ындакъ г1ыяо;1ала йпш1алыз дыгьрыуамызт1, джьк1ахбастала йрпылыз Арыуан, Дамхвыр йла Мамхвыр дшг1анамкТуашыз г1айгвын 1’[выг1. Мамхвыр лаба дг1айш1гара атахъхат1. JIoyn Дамхвыри, |цвыг1вгьи рыдта, Хамсад йпны йцат1, Мамхвыр дг1арахвын |'(1’1аджвыквылхт1. Атрыквква ауи уыздырг1вузма! Абазгьа JIoy йах1ыг1ва Йг1агвыквст1. Ауаса йрылша дук1 гьаъам. Атрыкв iciia рхъада йыр унашва рзызчпаквуз драйсит1. «Дунейбжак1 адгьылта йзыргъархьу, алах1 мчду г1азлайц1аз х1ыр ап1а ахьыШвхит1, — йх1вит1 ауи. — Башлыкъ ш1ачвк1 axla йнам дзауа ах1ыг1вак1 ахъазла щтахьла швг1аст1. Хъвлаг1анц1ак1 швас':сыт1 баша. Момо, йгьбашаг1ваца?я — тшг1ахъдшвырщ |[ат1. Швыбыг1в збарыквныз агалагьи йагъьын. Щыбжьандза axla заман гынвыстуам».
Мышк1гьи, г1вымшк1гьи атрыквква зак1гьи гьырзымчпат1. Хаксадгьи ауат дрылан. Абазгьа JIoy Йах1ыг1ва рпыц йанам icfbi атрыквква Амшын атшпы йаъаз ах1ыг1ваква йыргвыквылт1. «Убагъьара птщыта атрыкв рква зташваз аштаква зак1ы г1apr нымхахуата Йырх1вынч1ат1, йырблыт1, аща ртдыршат1».
JIoy йах1ыг1вагьи гьырхъмаштылт1 атрыкв йыр. «Ауардан 1св.и атрыквкви айгьдзарадъа Мзышта (JIoy йах1ыг1ва) акытква амда рхъырщт11, аща ртдыршат1. Артыг1вта йахъысыз рак1в мызтын зпсы тата йг1анхаз атажвлыгажвнадзара х1аквымдъа йхъырщг1ат1. Рыц1а «асату йалсуашта» Йг1арнап1ыц1ашваз зым Hea дыргъарын атрыквква лыг1йыртата йырчпаз Уарданах1 и S b пых1дгылыртабазарчпарта Абаза къала йыргат1».
■*
Ayaг1a зымг1ва гьырзымщт1. Йг1анхаз Дамхвыргьи Мам хвыргьи (ауи дх1атлан) рылата ащхъахъысраквала йджвы квылт1. Аща рджван ащхъа ахъысырта йнадзат1. Йъанадзаз — Хамсад йайсыг1вчва йрынйат1. Ауат Дамхвыри Мамхвыри йры щталын — Дамхвыр щардаг1в йщыт1, ауаса йаргьи дг1арщыт1. Мамхвыр лхъац1а тшйыквылрышвт1. Уадырг1вана йакъама г1атылхын тшалалщхт1.
«Хьаищ джьуар» йхпахауа ахъвы «Шабати Алкаши» — х1ва йахьызи1. Иг1анах1вауайа ауи?
Мшышта абаза кытк1 тан.
Мшышта джьанат адгьылын: бна щардан, архъаква дууын, адзква цкьан, апсабара швырла йбайан. «Йутахъызтын — ра сагвылагъи уча», '— йх1вит1 аг1вг1вы.
Абазгьа Шабат Мшышта дах1ын. Трамрг1а г1амстадуун. Ауат дара axlxapa ртахъын. Трам Алк1аш йырхъйара атахъын ауи ауыс.
Амак1ра (аконфликт) ари Йг1алц1т1.
Алк1аш «йап1ъанч1виква рныбыжь гвала йара йпны йхъ йара ахъазла йчва дтыц1уа дахъит1. Йатахъхузтын абыхъв ща ц1а пыцла Йапифг1ушт1, йатахъхузтын — дг1азрийыз йан лжьы дахъач1вата йфушт1». Айшыста йух1варыквын, дах1хара ахъазла йымчпуш закТ1ьи адуней йгьыквым. Ауаса axlpa шпаг1ай дах1вуаш Алк1аш — дыгьбайам, млыкв гьйымам?
Йап1ъахауата, тшйырбайара атахъып1. Тшйырбайара ахъаз ахвг1аратираква тшрыдик1ылт1, дсудагьархат1. «Быжьпсых1вак1 г1амайрысуан, быжьпсых1вак1 йдырквала йадик1ылуан, быжь псых1вак1 абайрыфуан, быжьпсых1вак1 щтаныкъвата йыман».
Дбайахит1 Алк1аш. Йыкъала тшыг1вшвк1 йырхчит1.
Амлыкв йунамрычпуш адуней зак11ьи гъыквым. Апсынам хъара аг1выч1вг1выс йнапагьи йынасыпгьи афит1. Аг1выч1вг1выс абна йылу ашвыр дайчвахит1, дщамакъхит1. Абар ауи г1азыр ц1абыргуа.
Алк1аш йаща Шамай, йынбжьаг1вчва йыц1а, тшгвартак1 г1ап1ьицат1. Агъыччва Алк1ашгьи дрылан. Шамай ап1ар г1a рыщталуазтын йаш1айк1ра йгвыгъата ац1ыхъвала дг1анхат1, Алк1аш атшан г1азыртлах1вуаз дрыцын. Дамхвырц йанг1адза
Алк1аш дацапахт1 — Шамай сипыралуашт1 йх1ван. Йгвы йта» датшан: Шамай дищуашын — амлыкв йыцаг1вимшара ахъаз. Алк1аш йаща х1атлата дихвын, уац1ыхъван дищыхт1.
Данищы мач1к1гьи дйымарыдх1ахахт1. К1амай йхъвади акыт йг1айг1т1 ап1ар дг1арщыт1 йх1ван ддирыпшдзахт1.
Ари зак1ып1. Абар йг1вбахауагьи.
Алк1аш Шамай йак1вымк1ва датшагьи ащак1 дйыман. Ауи пыхьыз Шамащын. Шамащ дкъвыцГра йтахъхат1. Укъвыц1уа шызтын, — Йх1ват1 Алк1аш, — млыкв г1apxla: нап1ымцырала ушпакъвыц1уаш — уызлабзазушйа? Абанаъа афыргван х1ап чыпла йжвагвата йг1амг1вайсуашт1, уцата ауи г1ах1вынч1а — х1ва дибжьит1 Алк1аш йаща. К1амащ йарх1выз йчпат1. Ауаса К1амащ йг1айырк1варыз амлыкв (ахьапщ) Алк1аш йыдик1ылра нтахъхат1 (йгвы йтаз йара ауи ак1вын). Ауи шпачпач1ву? Уца га, — Йх1вит1 Алк1аш, — Садзрыпщ йг1анужьыз уынбжьаг1в дг1архвит, ауи ак1вымк1ва рыц11аг1а х1адзап1. Алк1аш дзайгв гъуз ари ак1вын: Шамащ ауаъа дырщыпГ1а йымлыквгъи Ca. исзыг1анхап1.
К1амащ Садзрыпщ дцат1. Йынбжьаг1в дъаныз г1аййыр дырт1: ауи амаша дтак1ын. Дшпаг1атигауа? Садзрыпщ рах1 inixla Даримас акърым татар дйыйтуашык, ауаса лара Ларе (ауи ак1вын К1амащ йынбжьаг1в йыхьыз) бзи длымхъабат1. Длымхъабан — дг1алырхвит1т1. Ларе дг1ардахт1.
Араъагьи дгьымдзт1 К1амащ! Ауи йрыдзра г1амальта йа майа? Алк1аш дгьарычвхуам ауи! Заджвы дйырщра атахъыпГ. Ллк1аш акыт рах1ба Шабат дйызцит1. К1амащ, — йх1вит1 Ал |;1аш, —Садзрыпщ paxl, акърым хан дырпщылап1. Ауат xlapa Г:х1агъачвап1. Шамащ зак1 йзыхара атахъып1, — йх1вит1 Ал к1аш. Шабат ауи гьиуам. Арыц11аг1ара зымг1ва х1ызг1азгуа уара уак1вп1, аджьауап зтйыхуашгьи уара уак1вп1, — йх1вит1 1[1абат.
Алк1аш iiapafiapa асатей тшг1аквиц1ат1, йгвы йтаз аргам I а йчпат1, ayaг1a йдйырдырт1 (заджвгьи йдырра гьитахъымызтП). Ичпахуайа ужвы? Зны — Шабат дсщып1, ауи йак1вымк1ва сгвы '"паз заджвгьи йгьйасымх1ват1, йанйасымх1взара заджвгьи йгьи лыруашым, зынгьи — сара тшысщхп1, — йх1вит1 йгвыла Ал |;1аш. Ауаса аныгьи арыгьи гьичпум.
Ауи ак1вап1 Алк1аш дшаъу. Амлыкв ахъазла зымг1вагьи рисы тихуашт1. Амлыкв «акъару» ауи ак1вп1 йшаъу!
Арат зымг1ва рак1вымк1вагьи уыс хъададза аъап1. Акърым хам абазаква дг1аргвыквсныс тшадигалит1. Абазаква ц1ъра Маг1в дыртахъып1. Ауи ак1вымк1ва агъа йгьйайг1айуашым. 1Ь'1арц1ъраг1ушда абазаква? Ауи зтлак1ьуашда? Абазаква ргныгъара аурышвква рахьк1ьала тшынанархит1. Алк1аш ауи гьигвапхум. Йауа? Алк1аш «амсылман дин ахчара дазгылата, ауаса йтахъыз Кърым хан йпны Йп1ат1у щт1ихта ах1ь:.г1ва к1ьыда йк1уашын». Аурышвква г1айырквын ауи гьизаквшвум. Алк1аш Кърым хан бзы йзигит1: абазаква аурышв тшры дъ;рк1ылит1, рльык1ваква Москва йцат1, апаштах1 Йых1вушт1,—йх1ват1.
А хан абазаква дг1аргвыквст1. Йг1адзаз аурышвква ауат ТЫ£. .Tl.
At^a ауаса йаъазтынгьи ауысква баргвып1.
Акърым хан абазаква радгьыл йшвагит1. Аурышвквагьи дара рхъа ауыс нкъвырцит1, абазаква йгьырзг1арц1ъраг1ум. А,%? а Шабат аурышвква дыркъвыц1ра гьиуам: йкъвайсг1ары
лурышвква г1ах1ц1ъраг1ушт1, йх1вит1 ауи, — ауат рак1вп1 Za 'с йг1асыргьи х1ыздгылхуаш. Ауи ц1абыргыта Йг1ац1ц1т1.
Абазакви аурышвкви ащтаныкъвауа йаналагаз ужвы гьа kt l:k. Арат ращтаныкъвара, райгвара ащайдза хъара йцит1, асквшыШвква йрыладзхит1. Аджьуаргьи ауат райгвара йадамы гьанТ: абазаквагьи зны йкьристанын.
Ароман ахъа уг1алагата ац1ыхъвадза йг1азквчважвауа за KlbT ак1вп1: абазаква Йанак1вызлак1гьи рхъа шырхчуш, pyaг1a шг1а щэ квыржьу аш йазхъвыцуан, ауи йазабак1уан. Ц1ъраг1& г1втл йрауызгьи аурышвква рак1вп1.
Аполан «Хьапщ джьуар» ах1ъвык1гьи йрылу афырква г1Li' ^ ,jm. Ароман аконцепция апны махъарыхъвара зму афоль кJrOlI с 'Лвп1. Аг1выра алаща ауи йаквшах1атп1. Ароман хабар XiiGap itmanl. Хабарк1 г1азквчважвауа г1аншарак1 ак1вп1. Ахабар йалу афырква гьщардам. Ахъвква зымг1вагьи зак1ызак1 йап щы iianl, ахъвык1 йалу анахьани ахъвы йалалхит1, ауат датша ya' Ia йрынйахит1, ауат фыр ш1ыц1ит1. Ахабарква циклцикл тшабадырк1ыхит1та ароман г1андыршит1.
Афольклор (ахабарква) аистория г1аншараква г1арыцылхит1 та ароман дырбайит1, йдырц1абыргит1. Ажвак1ла йух1вушызтын, афольклор йг1анах1вауа аг1вг1вы аистория афактквала йыр хьвыхит1, ауат йрыквйырпшит1. Ароман анапак1 апны араса IiaHbraI: «Ауат акытква йг1арылх1вуз йара axl Джьандра йыхьыз нкьвызгуз Джьандрапщ багъьата ак1вын. Ауи апны йаъан axl йуяашвачпартагьи йыр хъадагьи. Къраль щарда йырджьармы к1&ачпартан, К1авк1аз Алагъьгьи Аг1вадахыъи йрадх1валартан, ращтаныкъвара йагвашвын. Агвашв... майрата... уызк1ылкъьауа йгьаъамызт1. Ауи абыхъвщац1а xlaг1a ауыра йаш1ысуан. Ахъа хьыла ухъапшлырквын ухъылпа ухъышвтуата йх1аг1ан, г1выджь уадзхъагыл амуата йтшван, тшыг1ваквч1вала уаламг1вайсныс швараг1варан. Йаргьи ари апсабара дарарта чвгьа йаквнага дзауата анц1ралагьи Х1агвашвх1ва йап1ьун»...
Дгамамума аг1вг1вы? Йх1ырхъвыхп1.
Абар ап1ьахьа ду ИналЙпа Шалва йг1вуа: «За пределами апсилиев, — пишет Прокопий Кессарийский, — при входе в предела абасгов есть место следующего рода: высокая гора, начинающаяся от Кавказского хребта и все понижающаяся, заканчиваясь как бы лестницей, тянется вплоть до самого Эвкснн ского Понта».
Прокопий йациц1ахит1: «Есть один только проход, ведущий в это укрепление и в остальную сторону басгов, по которому нельзя идти людям даже по двое в ряд... Над этой узкой тропой тянется очень отвесная и грозная в своей суровости скала, идущая от лагеря до самого моря. Это место и носит название, достойное этого отвесного обрыва: люди, говорящие здесь погречески, называют его «Трахеей» — суровокремнистым»...
Йшцауала аг1вг1вы дзахвап1.
Ароман йшг1анах1вауала, абазаква аурымква рыр йакыр ш[ягыл агъа йайсчва Джьандра йыкъала йгьызг1атамылуа Hibisг1 Абсид агвашв йт1ыта йг1агварайымжьзарквын.
Арыгьи Джьгватан Къали аистория дшаргвану г1анарбит1.
Ужвыгьи зак1ы. Динта йг1арпырщыллак1гьи абазаква зынгьи дара рынчва дин гьырхъмаштылуазт1, — йх1вит1 Джьгва пш Къали. Ц1абыргума ари? Х1апшып1. Абар Прокопий Квссарийский йг1вуа: «Эти варвары еще в мое время почитали рощи и деревья. По своей варварской простоте они полагали, ч1о деревья являются богами».
Йшыг1бауала, араъагьи аг1вг1вы дтаразп1.
...Джьгватан Къали йг1выра «Хьапщ джьуар» — история романпГ. Ауи ayaг1a рфольклорли аистория дыррали йщаквгы лап1 (йпщбахауа ахъвы «Лаба» роман к1ьыдахазшва йыг1бит1 п1 араъа х1ыгьг1аквчважвум). Ayaг1a рылахь шцаз г1axlua хIBHTI. Рылахь еджьара йг1анымхауата йхьантан, рымг1ва оаргвын.