Тх1айц1ыхв Бемырза йырш1ыйара
Тх1айц1ыхв Б. йырш1ыйара
Tх1айц1ыхв Бемырза йырш1ыйара
1. Тх1айц1ыхв Б. йуысара
2. Тх1айц1ыхв Б. йпоэмаква
3. Тх1айц1ыхв Б. йпроза (ахабарг1выра «Абзазара апша», ароман «Нышв нап1ык1»)
Литература
1. Табулов Татлустан Закериевич: Творческий портрет в исследованиях и
воспоминаниях / Сост. П.К. Чекалов, Т.Х. Табулова. – Карачаевск, 2012
2. Комментарии к произведениям К.Л. Мхце // Мхце К.Л. Собрание сочинений в 3-х т. Т. 3. / Сост. П.К. Чекалов. – Черкесск, 2014.
3. Баталов К.А. Абазинская литература для 9 кл. – Майкоп: ООО Полиграф-ЮГ, 2015.
4. Абхазский биографический словарь. – Москва – Сухум: АбИГИ, 2015
3. Тугов В. Б. Очерки истории абазинской литературы. Черкесск 1970
4. Л.А. Бекизова, А. И. Караева, В. Б. Тугов Жизнь, герой, литература. Черкесск 1978
5. П. К. Чекалов Абазинские ипсатели. Москва 1996
6. Тугов В. Б. Становление абазинской литературы. Черкесск 1966
7. Тугов В. Б. Пора размышлений. Черкесск 1979
8. Чекалов, П. К. Абазинский фольклорный стих. Карачаевск 2000
9. Чекалов, П.К. Страницы истории абазинской литературы. Черкесск 1995
10. Абазины. Историко-этнографический очерк. Черкесск 1989
11. Инджиев, А. А. Словарь литературоведческих терминов. Ростов-на-Дону,
2007.
Ресурсы интернет
1. Абхазская интернет-библиотека [Электронный ресурс]: URL: http://apsnyteka.org/239-chekalov2.html (дата обращения: 19.10.2016).
2. Энциклопедии & Словари [Электронный ресурс]: URL http://enc-dic.com/word/a/Abazinskaja-literatura-28669.html
3. http://sharpni.org/forum/14?order=totalcount&sort=asc
4. http://test.alashara.org/ru/library/stati/u-istokov-abazinskoy-literaturyi-2_post/
1
Х1aшта г1вг1вчва ащардап1 Ayaca абаза уысаг1в, прозаг1в Тх1айц1ыхв Хангьари йпа Бемырза йбжьы заджвгьи йгьйыла г1ващум. Проза йг1врыгьи, уыса йг1врыгьи дшлирику дг1анхит1; йаг1всыз азаман г1ащт1ихыргьи, х1ызту азаман даквчважваргьи йанак1вызлак1гьи йгвы аквк1та йалйыргауа аъадаб, намыс, ажвларапсихология уысква рак1вп1.
Тх1айц1ыхв Бемырза асквш 1932 Къвбиналок1 дйыт1. Йсабихъагьи йчк1вынхъагьи Гвымлок1 йтайгат1, ауаъа дап1ьат1. Абыжьсквша ап1ьарта данг1алга Черкесск педучилища дыпДалт1. Дшг1алгуз Гвымлок1 дацапахын йара дг1азылгаз ап1ьарта апны ихара далагат1. Асквш 1953 уалагата агазет «Коммунизм ала шара» (ужвы «Абазашта») дынхит1. Дшынхузымца КъарчаЧер ксс пединститут дг1алгат1. Ауи амщтахь Москва йтагылу
М. Горький йыхьыз зхьзу Литература институт Акурсх1арак1 ква рпны дап1ьат1. Асквш 1962 СССР (ужвы РФ) аг1вг1вчва рАдгылра днарахвт1.
Тх1айц1ыхв Бемырза ауыса аг1вра ласы далагат1. Асквш 1949 йап1ъахуз йуыса «Къвбина» агазет йг1аквшват1. Ауи йка нарк1ыта прозагьи уысагьи Йг1вит1. Ayaг1a райщчвара, Абашта пйсра Ду аг1ан совет yaг1a рфырра, х1уыжвг1анч1ви бзазара, аyaг1a ртурых ауысква Тх1айц1ыхв Бемырза йг1выраква рпны гылярта хъада рымап1.
А у ы с а р а. Асквш 1958 Тх1айц1ыхв Бемырза йуысаква разк1к1pa «Абзибара ач1вец» г1ац1ц1т1. Ауи амщтахь уыса азк1к1 разтынгьи, г1ах1вахра азк1к1разтынгьи, балладазтынгьи, поэмая тынгьи, хабарг1вразтынгьи, романызтынгьи книга щардаг1ац1 ц1т1. Тх1айц1ыхв Бемырза х1хаг1агв аг1вг1вчва рап1ъагылаква дрьтлап1ьадзап1.
Тх1айц1ыхв Бемырза йуысара хц1ара нахвата йану афило софия хъвыцра ак1вп1. Анц1рала х1ызщцаз ансимшгьи йг1бауа муысква уысара г1арылицнт1, хъвыцра ц1ола рылайц1ит1. Л хъвыцра дызлалагауагьи асурат «бзаква» рак1вп1. Абар, ажва ихъазла, ауыса «Ац1ла бгъьык1 г1ашТышвтын...»:
Ац1ла бгъьык1 г1аш1ышвтын Амара йарайджьуа,
Адгьыл йыдта йгврымуа Гврыдзгата Йах1ват1:
«Уыщайдза уг1аш1ышвт1а Уышта анучвыдзра —
Амарагьи гьхъаг1ахым,
Амарагьи — уагъап1».
Ауыса асимволика гвынг1вырап1: уадгьыл уымамк1ва, ууа г1a урыламк1ва, ауат уырзынымхак1ва, ауат рбзазарала уым бзазак1ва, ауат ргвала угваламк1ва — насып гьуауашым, ац1ла Йг1аш1ышвтыз абгъьы уаг1вызахушт1. Апсабара йг1аквчважва уазшва йаъу ауысачк1вын патриотизм хъвыцра ц1ола г1ауыла нац1ит1.
Ауи апш хъвыцра ц1ола алап1 «Ац1лаква срыц1алын сшгы лаз» ауысагьи.
Ани ап11и рапш йадгылу Ац1лажви ац1лаш1и рбжьы —
Адгьыл ац1асква шщаквгылу Пшыхьта йг1атасит1 са сгвы.
AH лбзибарагьи абачва руысгьи зынгьи йшымдзуагьи ^axKa чва злагаз айц1бачва йнадырдзара шатахъугьи (йшнадырдза хуашгьи), абзазара ац1ыхъва зынгьи йшш1ымч1вушгьи ари ауыса айшыс г1амальта бзи йбауа аш1ырпшыра ауац1ыхква рак1вп1, йхъвыцра хъада ауыса ац1ыхъва йазигит1.
Ауи г1анарц1абыргуата йг1вырак1 «Аш1ырпшыра» —х1вайа хьиц1ат1. Абар ауи:
Йрх1вит1 щардала:
«Укъаг1а маймыз апшта!»
Йрх1вит1 щардала:
«Джырта убагъьаха!»
Тх1айц1ыхв Бемырза аграждан лирика апны ариторика да къвыц1ит1, ихъвыцраква йнардзу сурат11выра г1амальла йг1вы чит1.
Уаг1агьи, ц1исгьи — х1вых1вгьи, Адгьылгьи г1арщ йхъалыз рпа йызпшит1. Азпшра дудздзак1 шаъу абаллада «Йгьахвитым йымкшарныс агвква» асатырква рх1ващалагьи йг1айырбит1: араъа ауысаг1в лирика публицистика г1айрысабапит1. Абаллада аг1выща В. Маяковский йг1выраква йраргванп1. Абар ашвап1а:
Тынчта угыл,
Бжьык1гьи умырган!
Упсыпгьи дуду йынкъвумган!
Адгьыл пшит1,
Адгьыл джьащахъвак1 йазпший;
Йг1аншауа ауыс зынгьи йг1анымшас йшрапшу ауыса аритми аинТонации бзита Йг1адырбит1;
Бжьык1гьи умырган,
Упсыпгьи нкъвумган,
Йщт1ухыз ущап11ьи наумыркъвын!
Ауысаг1в,
Укъальам аш1арыс,
Йаъазт1,
Бжаг1вызт1 ах1арыф!
Ажвг1ванд йг1ак1нылуа аква,
Тшк1ных1а адгьыл ахъахь!
Абыхъв йг1абгъалуа адзква,
Т1ыкъ — х1ва ужвужвыбырг швг1аш1ас!
Г1выч1вг1выск1 йылымшас йылшан акосмонавт дабга — дызг1вадата дг1ач1валхт1.
Адгьыл апа,
Ayг1a рпа,
Х1уапчахв апа —
Зымг1ва рпа!
Ауысаг1в йуаг1а, х1къраль ауаг1аква йрылата нхараду ъак1в дыршауа даладухит1. Х1къраль апны ап1ъа лок1та йырх1вуз улсвы анснмшгьи х1алабзазит1. Ayaг1a нхит1, ayaг1a бзазп11.
Ayн ак1вп1 ауысаг1в анхара ашвата йызйыржвыуа, й-Псадгьыл йан лапшта бзи йзибауа. Х1-Псадгьыли амамыр нхари йырзынархата Тх1айц1ыхв Бемырза уыса щарда Йг1вхьат1. Абар ауыса «Уахъп1ьара». Ауыса апны ауысаг1в асуратква узырбуш амаль — къвльайква г1айауит1, аш1ырпшыраква ц1олап1, щар дагьи г1арыц1арк1ит1. «Схъвынч1вы апыц дуква шындзык1ьа Хъвлаг1анц1ак1 чвах1аджв аквсц1ат1», — йх1вит1 ауысаг1в. Йын хаз аг1вы тынчта тшпсищахит1. Алирпка фыр «г1выджь йрым фушызгьи» йфан тынчта йычвуа йыг1взачва рпсыпнкъвгара быжь даздзырг1вит1.
Сара атып апны сыгьзычвуам,
Йыгьстахъым уахъа тыдзгьи.
Сара схаг1агв апшыхь еарыц1суа Хвп11а сычвырныс бзи йызбит1
Ах1враЛшдза зиг1вазыкь йг1архъЫц£уа Афг1вы сща йалалуа сщт1ап1.
Садгьылцри гвабанта йсыц1а,
Хъызатагьп — сыжвг1вандцкьа.
Ayucaг1B йыхъазла йадгьылгьи дг1азрийыз йангьи йацап шып1, адгьыл йг1айнатуа акъдзыра ан к1ык1ах1а йзалит1:
Уа садгьылхъг1а! Сгвы угвы йадта Уык1ва стачвларныс сх1азырп1,
Ук1ык1ах1ьи счвауа хХальальта,
Ук1ык1ах — суысаква рымч.
Адгьыл, абзазара ак1вп1 ауысаг1в йуысаква псыпнкъвгага та йрыму: ауат йырчвыхъарахазтын — псы гьырхъазлушым, адуней хвагата йг1аквхушт1. Тютчев зны араса Йх1ват1: «Ауыса ра къаг1ара ахъазла ащайдзаква адгьыл (абзазара) йыц1алра атахъып1». Х1уысаг1вгьи алитература ауи ак1вп1 йшг1айгвын г1вуа.
Ayaг1a, абзазара, х1уыжвг1анч1вп г1вы йхъатн йуыси — арат рак1вп1 Тх1айц1ыхв ^Бемырза йг1выраква рызкъыта йрыму.
Х1уыжвг1анч1ви г1вы’' йынхарабзазара, йгвыргъьара, йна ш1ыйара, йтахъыра, йп1а, йх1аль шаъу — арат рак1вп1 ахабар г1враква «Абзазара апша», «Г1вт11ачвак1 рымадза», «Амара, унап1ы сырк1ы!», аг1ах1вахраква разкМра «Зынхысрала», абал лада «Март1 аг1ба атшын», ауысаква «Ауысаг1в йп1ыз», «Па», «Скыт амш», «Бзи йызбит1» датшагьи щарда, щардайг1арх1вауа.
Тх1айц1ыхв Бемырза йлирика апны xlyaг1a рфыррагьи: ан симш нхара афыр хъац1арагьи, х1Псадгьыл алахьгьи, адгьыл зымг1ва хчарагьи, амамырра азабак1рагьи, абзазарагьи, асаби ква рхъыччара абыжь кьахвгьи зак1ыта Йалач1вит1.
Ац1ас ш1ыдква данрыквчважвауагьп ауысаг1в хъвыцра ду алайц1ит1. Абаллада «Март1 аг1ба атшын» апны Тх1айц1ыхв Бемырза ахъачва ахХвсса coг1a рзырхвг1арныс аткван йъанашы лыз йырбауа зымг1вагьи ах1всса рнап1 п1аква, лшара щарда зму рымч шрылу г1айрысабапит1та, ахъвыцра ц1ола — ажвлара апны ах1всса шкъарудудздзу, ауатдъа адуней шымпшдзахуш даквшах1атхит1.
2
...Х1бзазара мамыр, х1ынхара лашара хчара маг1ын ду амап1, йхъаду уысп1. Х1заман ayaг1a бзиква рак1вымк1вагьи аг1вщчвагьи шардарк1вап1: анхага мачваква рак1вымк1вагьи щэ зрыч1вуш хыхъвшвгьи щардап1. Аг1вщчва уырпнЛамгылырквын адуней апны рыц11аг1адудздза — атом айсра г1аншушт1. Д'за ч1вуысаг1вызлак1гьи айсра г1ащт1ызхра згвыгъу ац1арысыг1в чва дырпш1агылра атахъып1. Амамырра азабак1ра амаль щар да aiviaнi. Ари йтема г1ащт1ихын Тх1айц1ыхв Бемырза Лирщ-эпика поэма «Хц1лак1» г1анйыршат1. Апоэма апны ауысаг1в йаг1всыз айсра даквг1аш1асхит1.
Сата ах1акв дыдгыла дшмац1ауаз айсрачвгьа ахабар акыт мамыр йг1атаст1. Айсра шг1алагаз ауысаг1в зак1гьи гьйымх1ват1, ауаса... ан лблахъгьи лнап1ыц1швтын «дк1амх1арныс ахъаз ай харш лк1ыт1, ах1аквкъапщ багъьата» ауаса... ан лнап1ы шабы луа лхъаштылт1. Apaca рыц11аг1адудздзак1 акыт йшг1аталыз, ужвы уалагата акъраль зымг1ва ркъару шадырк1ылыз ауысаг1в нахвата йг1анйыршит1. Сата лылахь, лъахир айсра арыц11а г1ач1выхь ц1олата йг1анарбит1. Сата лхъац1а афин айсра дала дзт1, ауи рыц11аг1ак1та йлызг1айт1. Ужвыгьи лсабиква айсра йналдасра атахъхат1. Йг1ацапахуашма, момк1ва рнышвыитара ква г1вымаш1ып1ак1 йг1анхушма? Йылбахуашма ан лпачва? Лылаква хъырг1вахуашма? Арат зымг1ва ан луац1а пшачвгьата йтахъынх1вит1. Ауаса ан лпачва рПсадгьыл рхчара борчта йшрыкву лдырит1. Лыхыг1впачва айсра йналдаст1.
Луац1а к1асыла йш1алх1ван Тшага нкъвылгун чвагьи дасуан. Уахьч1ва уалагата афронт1ьи атылгьи азак1хат1. Ахъачва ртара анчва, ахщчва, алыгажвква гылт1. Зымг1вагьи рпсгьи ркъаругьн ззынарху агъа даладрыхъвашата акъраль дштырца хуаш ак1вп1. Ауаса ахвитнаг1а йара йара йгьг1айуам, ауи уаза бак1ра атахъып1, щардаг1вы рынц1ра ш1аквагьи рыквнахит1. Абар Сатагьи ац11ашвы ацк1ыс йхьч1вач1ву ахабар лзыг1а дзат1 — лпах1ба дщхат1. Ан гвмач1рата йлызг1айыз рыц1агьи угвы йыц1айжьра ахъазла ауысаг1в х1фольклор йащарду агъы бзач1выуара аг1выща г1айрысабапит1. Ауысаг1в аисабара тшазынайырхит1:
Уай, апстх1важвп1а, апстх1ваквайч1ва!
Ухъысит1 уа Сата лпа йкытла —
Лыладзква щт1умхын уахьч1ва.
Йуымган лпа йч1вылахъв ахьыла,
Аладз ауи йхъаумырк1вк1ван,
Йлымап1 уыжвгьи дызчвмахатшуш — Лг1вычк1вынчва ауи думырбан.
Лгвыпшка рызп1ьапшит1 йшг1айхуаш.
Уай, апшахвит, уымласхан!
Утысит1 уа Сата лпа йкытла — Лч1выуабыжьхыг1вашва уымган Лг1вычк1вынчва йхысуа рахьыла...
Арыц11аг1а дгьк1анамыжьт1 ан — лкъару ayaг1a ркъарУ aia ра йнадзит1. «Йалахъч1ват1 акъама лгвы — дгьаъахым лпах1ба Х1асана», — ауаса анхара дгьалц1уам. Щарда йнамихуата лпа кврыт Мазана айсра даладзитЬ Ауысаг1в ужвыгьи зны апсаба ра тшазынайырхахит1та ап1ъала йг1ах1ырбаз аса^ырква ата г1айх1вахнт1.
Ан рыц11аг1ата йлызг1айуа рыц1агьи йрыц1олара ахъазла ауысаг1в ахъв тамамква дырзыпшг1ит1: Сата лсабиква шыр щыз зну ашвъа «тен зыкь рацк1ысгьи йхьантап1»: асальам швъанкъвгаг1в: «Спсында, — х1ва г1анагит1 йгвы, — хабарта йг1азгуа ач1выйа?» Арат йрапшу ахъвква лала йубауа асурат ква г1андыршит1.
Ан ЛКЫТ адгьыл афашнст чрыкъвква Йырк1вх1ит1. Ауысаг1в йхът1у публицистикала йара йпозиция — зуаг1и зПсадгьыли ры хъазла зпсы йамайгьдзауа акъральг1в йпозиция, — айсра шип хьадзауа г1айх1вит1:
Айсра — апсра йажвачвгьап1.
Айсра — псрапшата йахъысит1.
Айсра — анц1ра йагъачвгьапГ,
Адгьыл шгъызуамца йархысит1.
Х1Псадгьыл ауаг1аква зымг1ва агъа къалата йпш1агылт1. Ауат ръадабнамыс, рполитика азак1ыра рыц1агьи Йх1аг1ахат1. Ayaг1a райщчвара рыц1агьи йбагъьахат1. Абар апартизан п11выс ш1а дхвхан дпсит1, абна йцаз Сата тшг1алзыналырхп11: «Мама... ссаби... анамат1а...» Ауысаг1в йбжьы апоэма Йг1алагылит1:
Абаза п11выс йбгвнырг1вы:
«Мама» — х1ва аурышв Йг1абалх1вит1.
Айсра йг1анагыз арыц11аг1ара, аладз, агвмач!ыг1вара Йг1а рылг11ит1 ауысаг1в акъральг1в йгвымрыдзра абжьы:
Йгьалгум абзазара абжьы —
Дщхазтынгьи анш1а уахьч1вала,
Йкшарк1вит1 лсабичк1вын йгвы Йбзу йыршах1ат1а йырзалуа.
Аурышв п11выс лсаби Сата длыг1зит1, лпа Х1асана йыхьыз гьи йыхьылц1ит1. Ан пшдзарата, гвт1ат1арата, г1выч1вг1высаг1а та йлылула асаби дйызсакъуа дшлыг1зауа йг1анарбит1.
Абараса ани асабии псайспадза йацбзазит1, х1ыргьи агъа х1ышта дтырцан йыг1вара даздырцахит1. Ауаса ащтанч1в анб жапсхарагьи х1врапшдза бзидздза ац1ыхъвала йрысуамца йхъна ч!вит1. Сата лпайц1багьи айсра алгауата афашист хы йгвы аш1анарысит1. Араъа ауысаг1в ужвыгьи зны апсабарагьи йхъй* гьи тшырзынайырхахит1та угвы уызрыхьуа, ухъабра г1алазыргы луа сурат г1анйыршит1. Ан :
Лыбра ллак1а Йг1атап1лат1,
JIх1aca анышвпшка лнап1ыц1а Дхъаууалт1. Дг1агылын дщахъч1валт1.
Лнышвгьи апша Йылнап1ыц1нах11...
Уай, апшахвит, ахъахвит1
Йышта анышвнап1 йзыга Сата лпак1ьаса Бахсит —
Дыц1ап1 ауи адгьылг1выма.
Уай, апшахвит, ахъахвит1
AH лыбра шла йк1ыдылжваз гата Йыквпса лпа к1ьаса Бахсит,
Йадгьылхъвхаз йаквпса пшката.
«Йалахъч1ват1 акъама лгвы хъаг1а, ан рыц11а Сата». Лнышв нап1гьи, лыбра шлагьи ужвы дызчвмахатшауа гьлымахымта, лпа йнышвынтара йаздара лтахъып1: йабашта анышв хъчыта йхъчнылп1, лыбрагьи т1ат1адза йгвахъахь йыквылп1 — ан лбзи бара акъару адгьыл аъара йбайап1.
— Айсра ладзыта йг1анагуа зъарайа! — йх1вит1 ауысаг1в. Ауаг1аква, къарута йшвыму зымг1ва адшвк1ылта ари агвмач1ра зынгьи йг1аншвмыршахын — х1ыжвг1ванд цкьазт1, х1сабиква рбжьы лашаразт1 — ари ак1вп1 апоэма шабгу уыззш1натуа. Йаргьи ayaг1a амамыр азабак1ра апны рпсы йшамайгьдзуш, ама мыр акъаруква айсра къаруква йшрайг1айуаш ауысаг1в дакв шах1атхит1: Сата лсаби длыг1зит1, йщхаз лпачваква рыхьызла хвишнак1 лалц1ат1, ауат1ьи г1айит1, Х1асанагьи швырц1лаг1ар йг1выта дап1ьара йгвалап1. Ayaca ан лгвы гьтынчым, айсра ш1ыцк1 г1аншата, лпазаджвык1гьи длыквнаххырквын щта! Ауы саг1в багъьата ан лгвтараква рахьк1ьала дгылит1, айсра ацк1ыс гьи ауи йапш1агылу ркъару рыц1а йшдуу, мцаблыра шг1андмыр шуш къалата дазгылит1:
Ац1ла жвла бычк1вын йк1ыз,
Ац1ла — апшачвгьа хъвнак1ылуашт1.
Абджьар знап1ыц1у йацк1ыс Ажвла знап1ыц1у дайг1айуашт1.
Ауысаг1в йпоэмала амамырхчаг1вчва рсатырква рпны гылар та багъьа Йк1ыт1.
Ауысаг1в уыста йг1ащт1ихуа щардап1: ауат йрыуап1 xlyaг1a рПзазара, рфилософия, рнамыс, ръадаб, руысквагьи, апсабарагьи,
абзибарагьи, йаг1всыз азаманквагьи, адуней зымг1ва йазынарху ауысдуквагьи.
Ауыса «Псадгьыл» х1заман йбзазауа аг1вы х1къраль, xlya г1a. абзазара бзибарата йрызйыму ц1олата йг1ахънат1ит1. 3 Псадгьыл дузакъвымхуата йап1цылам аг1вы бзазарак1гьи шйымам, ауи дшбзарк1ваз дшпсхьаз арыбагъьит1 ауыса:
CПсадгьыл! У ара уыц1лак1 Йа ух1ахъвхвыцк1 йа утдзы — Йзач1вызлак1гьи уыуак1 —
Патышвтызтын сгвы —
Йхъац1ауара: анц1рала Йшаш1асыз ауи.
3-Псадгьыл бзи йзбауа, ауи йазц1абыргу аг1вы йх1али йша ии шаъу, ауи ъадабта йыкву унарбит1 Тх1айд1ыхв Бемырзайуы са «Н1лац».
Йыквумищт1 чакьга х1дуней,
Йыквумищт1 швага х1дуней Анчваква ршлацзаджвык1 ахв Зызчакьуаш,
Йыззызуш,
Йыззышвуш?! —
йх1вит1 ауысаг1в. Ауи ц1абыргыи1; ан лхач1вборч йшухахлак1 гьи ац1ыхъва угьнадзушым. Ан — уПсадгьыл даг1вызап1. Зан дызхъаштылуа зПсадгьыл йайжьауа дйапшп1, зан лг1апсара зрыдзуа зПсадгьыл зхъаштылуа дйаишп1. Х1уыжвг1анч1ви г1вы йъадабнамыс г1выч1вг1высаг1а ъадабнамыс атахъыи1. Aг1 выч1вг1выс йбзибара йан йлызйыму абзибарагьи алазара атахъыпГ. Ауыса идея хъадата йалу ари ак1вп1.
Тх1айц1ыхв Бемырза йц1ыхъвахауа асквшква рины йг1а ц1ищтыз йуыоаква хъвыцра ц1ола, философия ду рылап1. Ауи Йаквшах1атхит1 абаза литература апны йап1ъахауата йг1анйыр шаз асонеткви асонет хърып1ракви.
Сонет — жвипщсатырк1ла йалу уысап1. Сонетип1ьадзагьи пщсатырк1 йнадзауа г1встрофак1ли хсатырк1 йнадзауа г1встро фак1ли йалап1. Асонет италия литература апны йжваххауа аскв шышв аг1ан Йг1аншат1. Аурышв литература апны асонет йясва г1xaya асквшышв аг1ан адуней йг1аквылт1. А. С. Пушкин асонет aг1a йнайырдзат1.
Асонет йг1аныц1уа зымг1ва г1азц1азк1ыхуа йц1ыхъвахауа аг1всатырк1 рак1ви1, ауаса йц1ыхъвахауа ацсатырк1 йанрызца уагьи аъап1.
Абаза литература апны йаихъахауа асонетква г1анзыршаз Тх1айц1ыхв Бемырзи Чквт1у Микаэли рак1вп1. Абар Тх1айц1ыхв Бемырза йсонетк1:
Шарпны сг1аш1ыхан сылаква г1ахъст1ыт1.
Йгьанчвг1ум са сгвы сурат1а спахь йгылу:
Ашахв анурква црыцыруа йратит1,
Йъацуш гьырдырам апстх1ваква йх1хъагылу.
Апшыхь Йалнахъвшвг1ит1 адгьыл афыг1вква.
Адзыг1вква руыс дара бзидздзата йырдырит1 —
Ш1асдъа йх1вачвит1 йг1арыдкшалуамца ртшпква, Ац1исквагьи ауапчакв ц1г1вада йырит1...
Йг1аталыз амш са сыхъазла ймадзап1:
Хайырк1 г1анагма, момк1ва айшадза Аджвыраг1в рыхъаз гврыдзгаквак1 г1анагма?
Apaca мшык1 г1аталп1ьадза сгвырг1вит1,
Сыгвгьи ш1асдъа щымтип1ьадза Йг1асц1г1ит1:
«Уа уымш ахъа уг1выч1вг1выста йуызг1аталма?»
Сонет хърып1ра — жвыхвсонетк1ла йалу уыса квпшырап1 Сонетип1ьадзагьи ап1ъала йг1айуа асонет ад1ыхъвасатырла йг1алагахит1. Йжвыхвхауа асонет ап1ъала йг1айквауа асонетква рап1ъасатырквала йалап1. Ауи ак1вп1та, асонет хърып1ра са тыр г1вышви жвабали йалап1. Ауат йрыуата ажвипщсатырк1 хын йг1адрысабапит1. Асонет хърып1раква йрызъазан И. Бехер, В. Брюсов, И. Сельвинекий, В. Солоухин.
Абаза литература апны сонет хърып1ра г1анзыршаз Тх1ай ц1ыхв Бемырза Йак1вп1. Ауи «Г1выч1вг1высаг1а»—х1ва йа хьызи!. Ап1ъала йг1ах1ырбаз ауи ахърып1ра йап1ъахауа асонет ак1вп1. Ауи злалгаз асатырла («Уа уымш ахъа уг1выч1вг1выста йуызг1аталма?») йг1вбахауа асонет г1алагахит1. Йг1вбахауа злал газгьи йхпахауала алаг1алагахит1. Ауасамдара.
Йжвыхвхауа асонет зымг1ва аднак1ылхит1. Сонетип1ьадза йап1ъахауа еатырк1 г1анауахвит1та сонет ш1ыц — нДыхъва сонет г1аннаршит1:
Шарпны сг1аш1ыхан сылаква г1ахъст1ыт1.
«Уа уымш ахъа уг1выч1вг1выста йуызг1аталма?» —
Арт ажваква сдырхъвыхуазшва Йг1асц1г1ит1.
Уархъвыцума ауи уаргьи хъатала?
Уынц1ра бзирала уыхьыз дуырх1варные Уамайбанын абзазара машвала.
У ара уг1выч1вг1высп1 — йырчвызт1 угвы ашвала, Убзибарагьи пшыхьпшычв Йг1ах1ш1арыс.
О, сПсадгьыл хъг1а, уара зымг1ва урап1ъап1...
Наг1лат, наг1лат, йкърарсызу ач1вырхъа —
Ацк1ые йхвыц1а зага xlapa йгьх1ымам.
Йак1нылырг1ат1 йдуу ашвъабгъьы,
Йтшырдугу г1выч1вг1высаг1ала йырчвы,
Ч1вагъварак1ла йг1ах1майжьахуаш абзира.
Апоэмаква. Х1заман йбзазауа аг1вы ймораль, йхъвыцраква шаъу, йтрадицияква Тх1айц1ыхв Бемырза йг1выраква ц1олата йг1адырбит1. Ауат йрыланак1ит1 апоэмаквагьи: «Йчмазаг1ву аджьыч1в», «Уг1ас, апша!» «Ах1аджвква», «Адгьыл ахъазла ажва».
Апоэма «ЙЧМАЗАГ1ВУ АДЖБЫЧ1В». Апоэма «Йчмазаг1ву аджьыч1в», Тх1айц1ыхв Бемырза йг1выраква ащар да йрапшта, философия, ъадабнамыс уысп1 йархъвыхуа. Апоэма ххъвыкГла йалап1. Хъвип1ьадза хъвыцра сураткГ унарбит1. Апоэма асимволика ц1олап1, маг1ынщарда г1аны ц1ит1. Айшыста йух1варыквын.)апоэма Йг1анах1вауа ари ак1вп1: йг1айуан джьыч1вдук1, ауи ац1ахь дзыхьцкьа г1ац1ц1уан; аджьыч1в ажьора апны ayaг1a тшпсырщун, рдзыш1ъв рхъыр къьун; ауаса сквшык1 ац1ла г1ват1, йанг1ва зымг1вагьи йыр хъаштылх11: заджвгьи дгьг1айхуам, заджвгьи адзыхь гьйыжв хуам, адзыхьгьи табах11, аджьыч1в йакъвымц1ыз ажвц1ы ак1вп1: ауи аг1вара аджьыч1в акъвадамаква рпны йам*»н, ачыр квагьи йаргьи йыринын, йыртдзын аджьыч1в.
Ауаса ари ажваквак1ла Йг1ах1х1ваз ауыс зъарайа йг1аны ц1уа, зъарахъвыцрайа йг1анарыц1суа! Ац1ла анкъаг1уз, акъару антаз зымг1вагьи йыртахъын, йанг1ва, йанкъарусызха — заджвгьи йгьитахъыхым, заджвгьи дгьазыбжахым...
Аг1выч1вг1выс жьыхьра йымазара атахъып1, аг1выч1вг1выс апсабара бзи йбара атахъып1, йауа ух1варыквын, апсабарадъа аг1выч1вг1выс бзазара гьйымам. Ажвц1ы ац1ла йгьакъвыц1уам. Йгьакъвыц1уам — ачырква йырпсадгьылпГ1а, йара йапсадгьыл п1та; апоэма г1выч1вг1высаг1ари жьыхьрн уымазара, уПсадгьыл бзи йубара шатахъу г1анарбит1. Ауи уПсадгьыл зынгьи уайжьа ра шатахъым, уазц1абыргзара шатахъу йаквшах1атхит1.
Апоэма «УПАС, АПшА!» («Аппассионата»). Тх1айц1ыхв Бемырза йпоэма «Уг1ас, апша!» — ш1ч1вараш1ч1вара Йалап1. «Аппассионата»-гьи ауи Йаш1ч1варан1.
Швара йыжвдырума ашахвгьи Йшаму бызшвацри?
Йг1аталуаш амш йах1вуш ажвата Ашахв йшах1вауа? —
Йх1вит1 ауысаг1в. Йажванахъаква азцЫара квпшыра рымап1, ауаса ауат гьазцЬТум — йдрыбагъьит1. Арат риторика азцЫа paнl.
Абыгъьква шахвбжьыла йчважвит1.
Шахвбжьыла йчважвит1 ащхъадзыг1в;
Апшыхьпшычв шахвбжьыла йчважвит1,
Шахвбжьыла йчважвит1 ах1врач1ыхв.
Ауг1аква шахвбжьыла йчважвит1...
Ари ауыс йапшым атланыкъваква «Аппассионата» злалгауа ахъвгьи Йатаг1ащт1наххит1та рыц1агьи йарыбагъьахит1. Ахъи ац1ыхъви рбжьара — ауат багъьата йыршцылата— Бетховен ихъац1ари ймузыки маг1ныта йрыму йг1аквчважвит1 Тх1айц1ыхв Бемырза йг1выра.
Ашахв анурква къвабызквц1ата Йыман макъымг1воук1, —
Йх1вит1 ауысаг1в. Бетховен йбзазарагьи йхъатагьи джьаща хъван. Бетховен ддагвын. Дшдагвызгьи адуней зымг1ва йырхъ маштылхуа музыка йг1выт1. Ауысаг1в акомпозитор йтурасы йбзата, йнахвата йг1айырбит1. Йх1аль хц1ара хъадата Йг1алик1 г1ауа йгвы акъару, йхъац1ара амч рак1вп1. Бетховен абзазара абаргвыра йайг1айыз г1выта х1пахь дг1агылит1: «Момо, момо! — их1ват1 Бетховен. — Ca самц1асп1 сылахь атамакъ!.. Сара сазын хушт1 азаман!» Йаргьи дазынхат1: ймузыка адгьыл арш1ыдуа
йамнадит1. Бетховен ймузыка зчТву адунейшТыц ак1вп1. Бетховен ймузыка мурад гвымха згвы йту, ачвгьара йащту йгьыр ч1вым:
Апсабара абзибара,
Абзибара апсабара —
Арат аг1вба ауи йагвып1,
Арат аг1вба ауи Йач1вып1.
Адуней ахъахь пшдзата, гвыбзыгъата, ayaг1a рсабап алата, ayaг1a зрыпшдзауата, ракъыль йалазырх1ауата, рбзазапа зры майрауата йг1аншаз зымг1вагьи ayaг1a Йырч1вып1. Бетховен ймузыкагьи ayaг1a йырч1вып1. Апшдзари абзири абзазара йа хъвып1. Ауидъа бзазара гьаъам.
Апоэма «Ах1ахъвква». Х1vaг1a ристория патриотизм х1уахь ч1га ЙТцазынхауа, уахьч1вач1ви файда шг1алухра шатахъу Тх1айц1ыхв Бемырза йпозма «Ах1ахъвква» апш йауац1ых1а х1г1выраква йрыуата зак1гьи гьг1аквымчважваезап1. Апоэма асоциация нТолала йшаквгылапГ. Ауыеаг1в х1мшкви йаг1всыз амшкви ц11а ду рхъиц1ит1. Йхъвыцраква хъара йпшг1ит1. Аба за yaг1a рпатриотизмри х1къраль ауаг1аква рпатриотизмри адзхъайыргылит1. Абазаква ртуоых1ьи, рц1асквагьи, рпатрио тизмрагьи щайдза багъьа рымап1. Ауи хъара Йг1аджвыквылт1, х1акъыль йахъвып1.
Тх1айц1ыхв Бемырза йпоэма «Ах1ахъвква» — х1ва йахьи и1ат1. Ах1ахъвква ayaг1a ртурых йабгъьып1, ayaг1a рылахь йа п1ах1атп1. Ах1ахъвква г1ауырчважварквын джьащахъва щарда г1ауарх1вуашт1, щарда уьшзырбжьушт1. Тх1айд1ыхв Бемыоза йак1вымк1ва ах1ахъвква х1литеоатура апны заджвгьи йгьг1ай мырчважвает1. Ауыгьи шТыцрап1.
Азаманква азазш1тит1.
С-Псадгьыл
айгвачва
рыхъазла
Сыш1ъаква —
йт1ат1у
хъчып1,
С-Псадгьыл
агъачва
рыхъазла
Сыщхъаква —
йдыгьу
х1ахъвып1, —
ари ак1вп1 ауыеаг1в йхъвыцра хъада, ари ак1вп1 ауи йтема аг1ахът1ра дызладгылуа.
йг1айыргылыз аидея апоэма ауралагьи тшауац1найрыхуашт1 ауысаг1в.
Ужвыгьи зны Йатах1х1вахп1та, ах1ахъвква ayaг1a ртурых йауап1, ауат йрыцбзазит1.
Ах1ахъвква аг1выч1вг1выс йынц1рала Йнап1ы гьыркъвихуам зынзаджвыкЛ:
Дамайчуа йчвит1 ауат нхарала —
Зны къалата,
Луыта зны.
Ах1ахъвква,
Аг1вы йгвыла
Йынц1ра шабгу ауат дырш1ып1:
Ауат —
Йбзазауа йртдзаквгылап1;
Ауат йпсыз йрсинбергьльып1.
Уысаг1в къарабгъа зынгьи дыгьуысаг1вмызт1. Ауысаг1в йнъа льам батырп1: ауи аг1аншараква хъвыцра ш1ыц г1арылнахит1.
Сара йызбахьат1 асинква шгылу Акыткви акъалакви рпны:
Ахъац1а йсин къама шанг1вылу,
Ап11выс лсиигьи псарт шану.
Ауи xla х1ых1вссаква рынц1рала Йшсаг1вы — дзах11выз г1аунах1вг1вацит1;
Ауи — xla х1хъачваква рынц1рала Ап11выс лп1дзы злархуз ах1вит1.
Ауысаг1в йаргьи ayaг1a дрыуап1, ртурых дахъвьгаТ. Ауы спг1в ayaг1a рылахь йылахьп1. Ауысаг1в йара йхъагьи азамани пг1выч1вг1вари йрхъвык1та дазхъвыцит1.
«Акъырльуква рсатыр бжьара тшытк1 амап1 — ауи сара ikiTbiнxaHbic ауашт1», — йх1ват1 Гамзатов Расул.
Ауи уыснаш1ыйап1: ймпсыхуаш заджвгьи дгьаъам, апсра IMi наш1ыйаг1вап1. Уанпсыхуашзара адуней бзирак1 г1аквужь 1>а атахъыпГ. Зборч зырхъйата йпсыхыз насып йымап1 рх1вит1. 1’><>м111рзагьи ари атема йхът1ыта далачважвит1.
Л га апсра аъазтынгьи аг1выч1вг1выс дыззынхауа абзазара IiicTннI. Ах1ахъвгьи ззыг1аншаз абзазара ак1вп1: х1axT>BrBapa п11, х1ахъвтыдзхит1. Апсчва йрзалху ах1ахъвквагьи абзазара милынхит1: ауат йбзу рбзазара «йарып1ьаг1вхит1». Йауа ух1ва (1МКВЫН,
Х1фырква рыхьыз рхъх1валг1ап1 Ах1ахъвкви
абыхъвкви
щарда.
Афырква рыхьызква рхъх1валг1ап1 Бородино ах1ахъвквагьи. Бородино адуней апны йбергьльу аг1аншараква йрыуап1. Бородино згвы йг1атахаз ayaг1a йгьырхъазым — ауи архъагьи, апша гьи, ах1ахъвгьи ргвы йг1атахат1. Бородино гьтурыхым, Бородино уахьч1ва х1бзазара йахъвып1.
Х1турых ахХахъв йанып1, axlaya йалап1 — апсабара йады рит1. «Апсабара г1ауырчважванда!»— рх1вит1 xlyaг1a. Ауыса г1вгьи апсабара г1айырчважвит1: апшагьи, афранцуз солдатква синта йрыздыргылыз ах1ахъв уарбагьи.
Тх1айц1ыхв Бемырза йпоэма апны атурых г1азх1вахуа axla хъв уарби апши рак1вп1.
Афранцуз солдатква синта йрыздыргылыз ах1ахъв уарба йа ра шг1аншаз, йшдыргылыз, йдыргылищтара ала йыц1схьаз, йзшах1атхаз агьиква рак1вп1 Йг1анах1вахуа. Ауарба ауат зымг1вагьи йрызхъвыц1ит1„ йрызхъвыц1ит1та — история маг1ын ду г1алнахит1. Ауарба джьазщауа йапшуа аг1выч1вг1выс тшизы г1ананархит1:
Ач1выйа, аг1выч1вг1выс, ухъвыцра
Ладзыта спахь апны йзквауа?
Уара уынц1ра ладзы гьуымбасма?
Ладзып1и адгьыл зырпсауа...
Ач1выйа уылапш г1асхъурыста
Йхьшвашву мцала езубылуа?
Уара мца хьшвашвала угьымблысма?
Мцаблырап1и сдуней зымг1ва...
Арат ажвип1ьадза хъвыцра ду алап1: адгьылгьи ауаг1агьи ладз щардачва, мцаблыра щардачва рбахьат1. Ауи анак1взара — ауат г1анзыршауа уырпш1агылра, ауат шг1анымшахуаш уазын хара атахъып1.
Бородино апны
Солдатызт1х1ва йхысуаз — йайсуаз генералын.
Ужвыгьи айсра зп1ызу «агенералква» щардаг1вырк1вап1. Ауаса ауат айсра даргьи шаладзхуаш рдырра атахъып1. Ауат тшдзыржьауа асолдатквагьн рп1ыц1а шпауа рц1ыхъвала йг1а дзынгылуа швап1ата йрзалра атахъып1. Г1выма адгьыл зк1уаш, г1выч1вг1выс хыйа йща зрыч1вауа зынгьи бзирак1гьи гьизг1ал хуам — йхъагьи йуаг1агьи, йкъварыгьи йсг1арыгьи, льажьа мыжда ры.зг1айгит1. Айсра рыц11аг1ач1выхьп1 ауи йг1алазгауа рыхъазлагьи запшг1анымшас рыц11аг1ап1.
Тх1айц1ыхв Бемырза йпоэмагьи ауи йашах1атп1. Наполеон адуней зымг1ва йк1уашын. Ауаса Франция рыц11аг1амк1ва,
швх1ак1вамк1ва ауи йайсраква зак1гьи гьазг1арымг11. Наполеон Россия радгьыл зымг1ва йк1уашын, ауаса Франция хъылпа хъыхла йзх1вахуа абар:
Анчва йх1атырла,
Анчва йх1атырла!
Йауашызтын, марджьа,
Ари ах1ахъв йннак1ылуаш Хч1вырхъак1 ах1а гьшвах1х1вуам,
Йауашызтын, марджьа...
О марджьа, х1швымшвх1ак1ван!
Анчва йх1атырла,
Апсчва рх1атырла —
Хч1вырхъак1 axla гьшвах1х1вуам...
Г1выма адгьыл зк1ра згвыгъу рыхъазла ари йгьшваиха рхъвыц1амма?! Абзазара амца ахъызрысра згвыгъу йъах1ир ищут дгьазнамырхъвыцырма?!
Наполеон йайсраква Франция швх1ак1вата йазг1аргыз ры ц1а йрыц1олара ахъазла ауысаг1в астилистика ац11вараква 11айрысабапит1 (марджьамарджьа, хч1вырхъак1хч1вырхъак1, алах1 йх1атырла — апсчва рх1атырла, х1шЕЫМшвх1ак1ван ч1швымшвх1ак1ван). Аг1ванх1вараква ркъару ауи ак1вп1 йшаъу: тамамта йг1аурысабапырквыи ахъвыцра г1ванла йдрыц1олит1.
Айера уыса йг1анах1вауа арыц11аг1аду аг1выч1вг1вара история бжьага ахъвыцрак1 г1алдирыхра ахъазла ауысаг1в ах1ахъв у арба датшагьи айсрак1 ала йыц1шц1ит1. (Наполеон йайера ауи йгьамбат1, ауи ахабар апша Йг1анах1вит1. Айера амбазт1х1ва 1инвх1ак1ва абат1.) Айсрагьи йг1ащт1ызхыз афашистква ра кIiiнl. Араъа, — ах1вит1 ах1ахъв уарба, — джьах1анам аг1в Kiiyii, ауаса
Сара йзбат1:
Расей афырква
Шварадъа радгьыл цри шырхчуз.
Сара сшах1атп1: Расей рбатырква
Аг1выч1вг1выс,
Сгьагьара
Син дута йгыладзу уахьч1ва?
Ауат тшыгьрыц1арымк1т1 йшвата Агъа йпш1агылаз айечва мчква.
Ауат асинква рпахь йгыла Рагъа йш1арпсун ахква йбылуа.
Ауат асинква рхчун ргвытшпыла, Асинква рпахь дара тшдырпсуа.
Апоэма «АДГЬЫЛ АХЪАЗЛА АЖВА». Апоэма «Адгьыл ахъазла ажва» уыс щарда г1ащт1нахит1, ац11вараквала йбайап1. Аг1выра адгьыл, аг1выч!вг1вара, абзии ачвгьи, алашари алащ цари рабакГра йац11айуа арыц11аг1аду ацк1ыс акъыль шайг1ай уаш йаквчважвит1. Апоэма а1{омпозиция хвитп1. Ауи йг1ал ц1ит1та ауысаг1в майрата апоэма ахъвква адик1ылит1. Йызла дик1ылуагьи йхъвыцра ак1вп1.
Апоэма злаг1алагауа ари ак1вп1:
Йап1ъахауата аг1выч1вг1выс дщт1ызхыз,
Йап1ъахауата дызг1вычаз, дзырчаз,
Зк1ык1ах х1альальта аг1вы йызг1атызхыз, Аг1выч1вг1выс ддута, дпельуанта дызчпаз —
Адгьыл лашара, Адгьыл лагвыргъьа Пыч1вта аг1вы йашва уа уак1вп1 йзырх1ваз.
. Ауысаг1в адгьыл бзибарата йазйыму ак1вп1 ажва джьаща хъваква г1анзыршауа, ажва ч1арач!аква г1азриуа. ЗПсадгьыл зтдзымгьи йзиышвынтаоамгьи дыгьг1выч1вг1высым. Ауи ак1вап1 ауысаг1вгьи араса йзих1вауа:
Аг1выч1вг1выс йысаби дшйайбжъауа апшта Адгьылгьи аг1выч1вг1выс уйайбжьит1 уынц1ра.
^Ayaг1a ракъыль аквымшвузтын адгьыл йгьальажьам. Ауы саг1в ауи бзита йдырит1:
«Адгьыл лагвыргъьа, адгьыл лашара», —
Араса ансх1вара са сазхъвыцит1 зак1ы:
Азджьак1 рыгвква уара уыхъаз — лашарап1.
Азджьак1 рыгвква уара уыхъаз — лащцарап1
Ауаса йанаъазара арыц11аг1а г1аш1к1аралит1.
Адгьыл,
Азджьак1 атопква угвахъахь йазыох1вайит1,
Ук1ык1ах йырчвазгьи наг1лат1а йг1ауархит1,
Ргьатаква рымата хъвхъвы уаг1выршшит1...
Щали ладзыли шТасдъа уырк1вабит1.
Ахысбыжьква гап1ьадза — йгит1. а бы;к ьч1в ыхыс в а, ЙкХьазызит1 х1псабара псы зхъу зымг1вагьи.
Йк1ьазызуа Йг1алысит1 ах1врапшдза лач1ыхвква, Йырх1азшва йгврымит1 ах1вых1вква йшлауа.
Ашахв къапщ Йг1ац1ц1уа щадзыла Йг1ач1выуит1...
Абараса адгьыл щала Йрк1вабит1 айсра ац1арысыг1вчва, Айсра зхьымсуа зак1гьи гьаъам. Зымг1вагьи нcpaнl йрызг1анагуа. Айсра аш1арысымк1ва амаль гьамам. Ари ауыс апны дасу йтла к1ьуа йхара атахъып1. Ауысаг1в йбжьы апоэма мчыта йзг1алг г1aya ауи ак1вп1.
О, Адгьыл! Йышпащт1ухуа тынчта уара Ари азальмыг1а угвахъахь йызхауа?!
Ах1вьтх1вква ъашлауа аш1ып1аква уахьч1вагьи йщардап1. Ауаъа жьыхь гьаъам. Абар ауысаг1в, ауарадг1воу Вик1ор Xapa дырщыт1:
Агитарагьи йымата дг1арцын араъа Ауысаг1в — абзазара ашва зх1валуз —
Ашвокьщхъвала йысуамца арахвква рапшта
дтадрышвит1...
Ауаса йгьашТасуам йбжьы Вик1ор Хаоа.
Йаш1амсуа йкацит1 аквц1ахьашцква йгитара...
Дзамсырныс ахъаз йч1выуа йгитара Йдырп1ап1ит1 ашвокьц1ыхъвала
йымачвква ауи;
Ашвапшдза йзымх1вахныс ахъазла Xapa Йпыцква ашвокыц1ъвала Йг1ац1дырцит1
ауи...
Йк1ньш11ит1 ап1ъап1ъа ауи йгитара —
Амузыка к1нырх1ит1 ауат...
Уац1ыхъван данырх1ит1... ашвах1ваг1в Хара...
Апоэма злалгауа ажваква ззынарху адгьыл ак1вп1. «Йна
анаш1ыйара гвымга», —йх1вит1 ауысаг1в.
/Апоэма «Адгьыл ахъазла ажва» ззынарху амамыр бзазара ак1вп1. Ауи ак1вп1 йаргьи ахв здуу.
3
А п р о з а. Тх1айц1ыхв Бемырза ауысаг1врагьи апрозаг1вра гьи дацрылагат1.
Тх1айц1ыхв Бемырза йпроза — йаг1всыз азаман йг1аквчва жваргьи х1уахьч1ва йг1аквчважваргьи — йззынарху аг1вычТв г1выс йгвы ак1вп1. Абаза проза апны апсихологизм ащаквгылпа Тх1айц1ыхв Бемырза къаруду алайц1ат1. Ауи рыц1а йгвы аквк1 та йалйьт1ауа аъадабнамыс апсихология азцЫараква рак1вп1. Йпроза айх1а лирика прозап1. Йпроза апны психология аъаша баргвы г1анйыршалит1. Ауи йпроза г1вырата тшыззынауырха лак1гьи ауи г1анарц1абыргит1.
Ахабарг1вра «АБЗАЗАРА АПША». Асквш 1963 йг1ац1 ц1ыз Тх1айи1ыхв Бемырза йхабарг1вра «Абзазара апша» г1азкв чважвауа х1уыжвг1анч1ви заман ак1вп1. Ахабарг1вра уыста йг1ащт1нахуа х1уыжвг1анч1ви г1вы йъадаб. йнамыс швап1аква шаъу, ауат шщаквгылуа ак1вп1. Ауи ак1вп11а ахабарг1воа апа Фос аъадабнамыс уысква йырзынархап1. Тх1айц1ыхв Бемырза прозата йг1выз зымг1вагьи йрап1ита «Абзазара апшагьи» пси хологизмла йбайап1, аг1выч!вг1выс йтурасы ц1олата йг1ахъна т1ит1.
«Абзазара апша» апны абзазара аг1аншараква аг1выч1вг1выс йылахь йалсит1, аг1вы йылахь асурат г1анарбит1. Асюжет зла щаквгылу, йзлапсыпнкъвгауа абзазара апны йг1аннаршауа ама кГыраква рак1вп1. Тх1айц1ыхв Бемырза рыиТа йгвы аквк1та йыр хъвыхуа аг1выч1вг1выс йъадабнамыс хабзаква шщаквгылуа ак1вп1.
Ахабарг1вра афырква — Къвырч Асльан, ауи йп11выс Гва гаамыда, ауат йрыцынхауа аинженер Кирпичикова Инесса, аком сомол организация асекретарь Синицына Дуся, азавод адиоек тор Добра Даниил — ртурасква бзата Йг1ахът1ып1. даргьи г1вы чТвг1выс бзап1, дасузлак1гьи йара йх1аль йымап1. Ауат зым г1вагьи г1выч!вг1высаг1а рылап1. абзазара аг1аншараква зым г1вагьи уыс азрымап1, къарута йрыму зымг1вагьи анхара йар титХ, х1ъадабнамыс, хХидеология, х1г1вычТвг1высаг1ара шдры багъьуш йащтап1. Ауат г1выч1вг1высбзап1. Йанбзазара асхъан — Йг1ващит1. Зынгьи йымг1ващауа гьйак1вым йгвыбзыгъу — йым г1вашяуа заджвгьи дгьаъам, — зг1ващара ласы йззыбах1а зутто яырпайшахуа йагЛвп1 йг1выч1вг1выс тамаму. Тх1яйц1ыхв Бемырза йфырква азджьакХ ласдза тшг1адырзахвахит1, азджьак1 — йызлаг1ващаз ласы йгьырзыбахуам. Абзазара aнi^bi йшг1анша лауа йарауаса ак1вп1.
«Абзазапа апша» п1ата йг1вып1, гвщтХыхрала ййайап1: угвм йалалит1. Ахабаог1вра апш1ахраква ласылас тц^ауацШах1^т1. Ахабарг1вра апш1ахра шц1ару йап1ъахауа аг1аншараква йг1а уарх1вит1. Абар п11выск1 амилиционер йпахь дгылап11а да гвынкьуа дч!выуит1. «Уахьч1ва щымта схъац1а ссаби дигъычын ДДжвКВЫКВЫЛХт1», — лх1вит1 ап11выс. Ап1ьаг1в йапшта амили ционергьи зак1гьи гьг1айгвынг1вуам. «Йгьг1асгвынг1вуам... Йш пак1ву бхъац1а йара йсаби дшигъыч1уа?» — х1ва йджьайщит1 амилиционер. «Йг1анша ач1выйа, ари шпаца?» — х1ва угвжва жвауа уап1ьит1 ахабарг1вра. Йц1ак1у ауысгвымханкъвгара г1аншат1, ауи ац1ыхъвадза угьаунащтхуам. Аг1вг1вы ймурадыз йара ауи ак1вын — йг1айдах1вт1. Ахабарг1вра йц1ак1у уысгвым ханкъвгара ц1ара ащардап1, ауат рак1вп1 ауысгьи аг1аншара квагьи ласылас йак1взыршауа.
Ахабарг1вра афыр хъадаква йрыуу Къвырч Асльан арра къвырльыкъв йхауата х1ииш1ашвит1. Дшиаъу ауи? Асльан дым ч1ъап1, дгвыцкьап1, дгвыбзыгъап1, йкъвырльыкъв бзита йхит1, дынбжьаг1в ц1абыргыи1. Асльан йтурасы апны йхъаду ари ак1вп1: ажвлара ауыс апны драйшап1, йкару дгьайгьдзум, йуыс Пзпдздзата йшихуш дащтап1, ауи ах1атырла ауи дызнап1ыц1у гьи хвы йзырчпитЬ
Appa данг1ахъынх1вых Къвырч Асльан акырбыджь завод ихара далагат1. Араъагьи Асльан бзита дынхит1.
Асльан йх1аль г1выч1вг1высбзак1 йх1аль йапши1: бзирагьп ащардап1, бжарагьи г1алашвит1. Атланыкъвак1ла — Асльан бзп то дынхит1, даихъагылаг1вп1, аш1ыцраква г1айхъвыцит1, азаман йг1аннаршаз ац1ас бзиква йрыцик1ит1. Арахьарыла — Асльан амци ац1абырги гьизалыргум, амг1ва райша гьйызг1ауам, ауы гкиа тамамта дыгьрыззхъвыцуам. Асльан атынхаражвква, ац1а гыжвква анг1айыжвылра заманк1ла дг1ващит1, йакъыль лаша ра хъващхит1.
Абызчвгьаква Йг1арылц1ын Гващамыди ланхъви амхъаквыдзт1. Йкъванчу анхъва лак1вп1. Ауаса Асльан йчпауайа? Зны праса йх1вит1: «Аг1выджьгьи адзхъасырч1вап1та бзибзи сра чиажвап1, Йагвынсырг1вып1». Ауи мг1ватамамын, уысрайшан, пуаса ауыс ац1ыхъвадза йгьизынардзум. «Дарадара йагвынг1вы |.шц1к1ьа Йсч11ап1. Сара схъац1ап1, ап11высква сгьырбжьа 'шажварым», — Йх1ват1 Асльан зынгьи.
Аг1выч1вг1выс йгвы анакъвпуа йамайк1уаш щардахит1. Ама KI мри айсри швх1аусыг1вагьи ласдза йг1арауит1. Асльан йан диеыт1. Йан лпсра Асльан швабыжта йылст1. Аг1выч1вг1выс iнi и данйымахым бзирата йзыхушта йлзимхаз зымг1вагьи йгвы иг1отыхъхит1. Асльангьи йани Гващамыди ракъыль шаквым Iiiпуз анг1айгвалашвахра йп11выс дйыркъванчит1, длызгвауит1. !Цмбжьанчара дг1амихуа далагат1. Гващамыда, — «Щыбжьан 'uipн уызг1амихуайа?» — анылх1вара — «Сгьахадзум», •— ii4 IIIIITI. «Ап1ъала уг1айхуани, уахадзуни», — анылх1вара.— Аихъала сан даъанта сг1айхлун», — йх1вит1. Абзнбара Tlaxca .пуп йалагат1. Амак1ракви айсракви щардахат1. Асльан амц ш’фпйг1айт1: абызква дрыздзырг1вуа далагат1; Гващамыда
Гдшцкьу Асльан бзидздЗата йдырит1, ауаса йгвы г1вбахит1. «Ра xla йцкьадзу ахьапщ «г1ва алап1»> анырх1вара угвы чакь г1ана дрыгит1... Paх1a йцкьадзу адзы «фатагьан алап1» анырх1вара угвы г1вбахит1: уафг1вышвит1, фатагьанфыг1в уых1ауазшвагьи йубит1>, — йх1вит1 аг1вг1вы. Асльан абызква г1айыдызгалыз Кваквыра лак1вп1. «Ц1абыргумнщт1 Кваквыра йылх1ваз? Зак1 ъарх1вауа, зак1 аъап1,#Момо, Гващамыди сари х1алгара ата хъып1», — ари ак1вп1 Асльан Кваквыра лыбыз йг1алихыз.
Асльан йп11выс длылц1х11. Йсабигьи дигьычын Сбыр дцах11. Абари ак1вп1 абызква йг1аргыз — бзи йабабуз ахъац1и ап11вы си акъвырх11, рт11ачва ахъырпсат1.
Йанак1вызлак1гьи апшта Асльан Сбыргьи бзита дынхит1. Ауи знык1ла «йышитанква йайг1айызтынгьи» Гващамыда дгьи хъаштылуам. Йхакв дантнага, абызква данрылц1 Асльан щарда дрызхъвыц111, лаих1ыцла дырпшых11. Асльан дг1ацампахс кЛва аг1выра алгит1, ауаса ауи йт1Хачва дшг1арыдгылхуаш чакь гьазг1аугуам.
Ауи ак1вп1 Асльан йтурасы шаъу. Анхара апны ауи дерткЛ гьи гьйымам, ауаса аунаг1ва бзазара апны ауи данг1ващауа г1аншит1.
Асльан дшаъаз г1бат1. Гващамыда щта? Ауи дшпаъу? Зын ла йх1вара атахъып1: Гващамыда зымг1валагьи — лынхарта лагьи лунаг1вабзазаралагьи — лхъац1а йацк1ыс рыц1а дра йшап1, дгвыбзыгъап1, ац1асыжвква дырчвыхъарап1. Гващамыда лгвылагьи лпсылагьи луаг1а дрыуап1, дабазап11высп1. Зны данг1ващауагьи г1аншит1, ауаса лх1аль хъадата йалу т1ат1а paнl, лашарап1, гвыбзыгъарап1. Агвымхари амци Гващамыда йлагъачвап1. Ауат дырпш1амгылуата дгьрыг1всуам. Абар Гващамыда дъанхауа адзахырта .амастер ayaг1a йжьит1, ахчач1ыда г1арыквихит1. Гващамыда дызпш1агылуа дазрып1ьаз шйак1ву гьи ауи айззара Йг1аталц1ит1. Ац1абырг, акъральуыс — арат ра к1вп1 Гващамыда лбзазара апны йап1ъу. Гващамыда ayaг1a цкьата йащтаныкъвара, дасузлакЛгьи бзита дшынхуш, ayaг1a дшрызц1абыргызлуш, ажвлара дшазц1абыргызлуш — арат ра к1вп1 дыззабак1уа, йылрыбагъьауа.
Гващамыда зынгьи ахъщыхылг1ара дгьадгылуам. Гващамыда дг1выч1вг1высбагъьап1. Абагъьара агвыбзыгъарагьн ацлы MaxнL Йлымц1аста даныргарагьи йымц1асыз ачк1вын гвыбзы гъата дйачважвит1та йара йг1ващара дадлыргылхит1. Гващамыда йлымц1аст1, зджьара дадыргалт1. Йлымц1асызт1х1ва дгьым ц1рыт1, дгьымх1вх1ват1, ачк1вын дг1алырч1ван бзибзп йгвын лырг1выт1 — бзибарадъа насып гьг1аншум: Гващамыда йлым ц1асыз бзи дгьылбум. Ачк1вын йчпаз шамуа г1айгвынг1выт1.
Йшцазлак1гьи Гващамыда йлымц1аст1, зджьара дадыргалт1, дъадыргалыз тшытрак1 дыг1внан. Ари ауыс бызквак1 г1ахъыц1 нысгьИ ауаШт1. Ауаса Гващамыда ayaг1a йырх1вушйа — х1ва лгвы адзак1ьагьи Йгьг1анамг11. Гващамыда лхъа йазхъал ц1ит1 — абызх1ваг1вчва ауи лыхъазла ауатыквгьи йгьтам. Ac льаи йтураси Гващамыда лтураси аш1уырпшрыквын (Асльан Кваквыра лыбыз йщап1ы шйыц1нарцыз г1ах1гвалах1ыршвахп1) Гващамыда рыц1а дгвыбзыгъап1, рыц1а акъыль лымап1, атын харажвква рыц1а дырчвыхъарап1. Ага ауаса йаъазтынгьи Гващамыда дг1выч1вг1высбзап1 — данг1ващауагьи г1аншит1, ауаса Асльан йацк1ыс лг1ващаг1ара рыц1а ласы тшазылдырхит1, тша :)ылдырхит1та тшг1алырзахвахит1.
Анадылра апны ак1вп1 Гващамыда атынхаражвква пыч1вта данрынйа. Абар атацачк1вын 1лчг1выча ршарныс аъах1ыльчва г1айззат1. Араъа Гващамыда мачМгьи дг1ак1вадахит1: атада лчг1вычаква ршара шамуа шылдыруагьи х1апчыпшара йг1айыз дгьрызпш1агылуам, ауаса ласдза лх1аль дг1атагылхит1.
Гвахдамыди Асльани рхъазы адуней йгьыквым. Ауат IIХ1ITI — Йынц1ит1, ayaг1a йрылап1. Уаг1а бзигьи аъап1, гвым хагьи аъап1. Ayaг1a бзиква, агвыцкьаква йрыуап1 Синицына Дуся, Кирпичикова Инесса, Добра Даниил, азавод арабочаква. Ауат уызг1вымсхыз нбжьаг1в бзип1, нбжьаг1в ц1абыргып1. Ауат пбаргвыраква йгьырчвшвум ракъыльгьи ркъаругьи ззынарху нyaг1a рыц1агьи бзита йшбзазуш ак1вп1.
Синицына Дуся зымг1вагьи дырзынадзит1, зымг1ва рыхъаз лагьи лгвы лыхьит1, ажвлара ауыс апны лкъару дгьайгьдзум. Асльани Гващамыди агвынлырг1выхра ахъазла Дуся лисы щт1а лц1ит1. Лымч аквымхъазтын лара йгьылльажьам.
Кирпичикова Инесса динженер ъазап1. Дг1выч1вг1выслаша I>пill, дгвыцкьап1. Дуыясвг1анч1вип11выспап1. Абар Инесса, Ac льан бзи дылбат1. Ауаса Асльан т11ачва йымап1, саби дйымап1. Инесса Асльани Гващамыди рт11ачва ахълымпсара ахъазла <и>:шбара лнап1ыла йылхъварит1та датша къалак1 нхара дцахит1. Амх1выспа гвыбзыгъа бзита йылдырит1: заджвы йрыц11аг1а на г1.iii гьуызг1алхуашым.
Добра Даниил — азаман йаквнагу дунашвачпаг1вп1. Ауи ,I Viiг1a йдырит1. Иымдыруа дазцЫарные дгьачвп1ащум. Азавод пихара, ayaг1a рбзазаща шбзихуш дащтап1...
Х111азквчважваз зымг1вагьи yaг1a тамамп1. Ауаса ayaг1a I пммхаква зач1вквайа? Ауат ртурасква шпаъу?
Атынхаражвква дарадара йгьныкъвум, ауат нкъвызгауа I 1пыч1вг1выси1.
Атынхаражвква дарадара йыдзхуашт1 — х1ва унап1ква акв IIMiiiBTa уч1вазларквын, урабамк1ырквын зарар щарда г1аргит1. Д ц1аеыжвква турасг1альамат йталит1. Абар акыт йг1атыц1ын и'итынгара п11высгвыпк1 г1айт1. Кваквырагьи ауат дрылаи1. AVII атынхаражвква, абызква нкъвылгарные дазалырхызшва
ДаЪап1. НсатЫнта йыршауа чг1вычап1, ауаса Кваквыра ДЫ8 х1вауа... 6paнl. «Cнxla лыбра ашра йк1ыднахын брач1ыда дазы пшг1ит1, быбра арасадза г1апкъыта йлыбтырквын дгвыргъьушт1. Абар йзлаг1албкъуашгьи срых1азырхьат1», — лх1ван Кваквыра ахъчы псартдук1 г1ац1ылх11. «Гващамыда ащтанч1вык1 г1алы ц1алызшва дг1арх1ан закХ1ьи лымх1вауата дгвысуа дгылан».
Гващамыда лыбра гьрылымт1Х. Кваквыра лгвы йасын, лща лхахитХ. Асльан йт11ачва ахъызпсаз Кваквыра лак1вп1. Ачв гьара нкъвызгауа къвышп1, ауат быжьтурасык1 йырталит1, аъа даб, ахабза рхчауазшва тшырчпит1, бзира узыртахъта тшудыр бит1. Ауат йчпа «йауашгьи», «йамуашгьи» рдырит1, ушбзазара атахъу уара уацк1ыс рыц1а бзита «йырдырит1», дара злабзазуш, ауаса аиахьанат злазымбзазуш хабза лырхит1. Кваквыра ауат драп1ъагылаг1вп1, Асльан зак1гьи йыглымнсь тшылчпит1, йхъаб ра шлацк1 ъаг1алашваз лгвы йас тшылчпит1. «Еей, ауи сх1ваз т1х1ва, Цица рыц11и Мурадин гвауызи бзи уг1арц1агвыщат1 йара,— лх1ван Кваквыра лыладзква лрыцкьауа далагат1». Ayii Кваквыра дызлаг1алагушыз ак1вын, ауаса йылх1вуш датшап1. Йылх1вуш абари ак1вп1: «Утагвжва уызкв Йг1ак1ыдылц1аз атшпынх1ва Цица рыц11а ахратзг1вата йлыквта дцат1», — лх1ви т1та Кваквыра Асльан йгвы ахвырта джьк1а аквылпсит1.
Аг1вг1вьг Кваквыра лтурасы йрыц1олумца йг1айырбит1. Абар Кваквыра Асльан ахабар мцы г1айш1ал.гат1, «лгвы тынч1ан» дджвыквылх11. Аг1вг1вы сурат бза г1анйыршит1. «Кваквыра лпыц г1важь ц1агъаква ужвыгьи зны Йатаг1ац1лырпш1ын ак1 латхьанта дзхъала дхънарк1ьуа аурамла дч!вырхъат1. Асльан йхъа кХашван дхъвыцуа дгылан». Абараса Кваквыра аг1выч1в г1выс хьыг1а йызг1алгын йылчиазгьн джьата йлымбауата дджвыквылх11. Згвы ч1вымыгъ алалцаз йызниуаш луыс гьалам, ауи дгьахъгвырг1вум, дгьазыг1апсум — лмурад датшан — йг1ал дах1вт1...
1^ваквыра дгьаихьахьам, ауаса г1выч1вг1выс ап1ьахьа гвым хагьи гьмач1ым. Марджьан дыврачи1, ауаса Кваквыра зак1ыла гьи дгьлагъьым: аг1выдж!.гьи задл^вы чвгьарак1 йзырхазтын ра ъара рылах1ит1. Марджьан (ахъазг1ваца даихьама щта!) ХСва квыра лацк1ыс хъара дъабит1. Марджьан «лабджьар» рыц1а йчвгьап1, лымц «щаи1ы» ац1алыргылит1 — йылх1вауа лхъазы йылх1вауата гьылх1вум, ayaг1a зымг1вагьи йырх1вауата лх1вит1.
Марджьан Цица дг1алш1ашват1. Дг1алш1ашван дг1алачва жвит1.
— «А сара, ayaг1a зымг1ва йырх1вауа бара бпны йшпанам дзахс? •— лх1вит1 Марджьан.
— Ач1выйа, сара мыг1ва, йг1аншаз?..
— Ауи бтацата йбылу, бычк1вын ймахъа аузьшщтуа ГЕа щамыда, — лх1Еат1 Марджьан, лылаква ц1алырк1вак1вауа, —
Данп11высг1аз Наурызх1ва Чк1вынк1 Диган уахъзаджвык1 axld дйымамк1ва дгьп11выспам йх1ван дг1ауищтх11.
— Уаа, ‘ссара йхъч1ваз!.. Уаа, сара йтачвыз! Ауи зач1вна пахъыхрайа йбх1вауа?!
— Сара сакГвма йзх1вауа, ayaг1a Йырх1вит1. Акытлагьи дгьйымгат1, йара акъала апны урышвквак1 дрыдигалын щым танамаз дг1аджвылицах11.
Марджьан льажьа змам Гващамыда ах1вынч1вы лхьылщын дджвыквылх11. Ауыгьи йгьахъазым Марджьан лыбыз акъару ъалсуашгьи лдырит1. Цица ахабзажвква, ац1асыжвква багъьата Йрыцылк1ит1, ауат хвду рзылчпит1. Мардясьан йылх1вауа багъьата йхъаллырц1узтын — Цица адуней дгьг1аквхушым. Марджьан ауи бзита йылдырит1. Цицагьи Марджьан йылх1ваз «алах1 йх1вата» йылбат1. Аунаг1ваш1ыц1ьи ахъп1лат1. Абари нк1вп1 агвымхаква рщап1ы уыргылырквын, урабамкХырквын, рымц асатей Йг1аквуымц1арквын йг1аншаквауа. Ахабарг1вра «Абзазара апша» агвымхараква ушрабак1уашгьи уазнабжьит1.
...Ауи ак1вп1та, Тх1айц1ыхв Бемырза йхабарг1вра «Абзазара апша» уысщарда г1ащт1нах11: ажвларн аунаг1ви рбзазара, аъа дабнамыс рыбагъьара, атынхаражвква рабак1ра, ауаг1аква рай I impa агьиква. Ахабарг1вра афырква ртурасква абгата йг1ахъ иат1ит1, апсихологизм ц1олап1.
Аг1вг1вы апсихологизм йрыц1олара ахъазла ахъз тамамква лапыт йг1айрысабапит1. Абар Марджьан Цица дг1алш1ашван: «Хъвлапны зак1 басх1вуашт1та х1пныла бнашылх», — лх1ват1. Цица Марджьан Йг1алалх1вуаш гьылдырамта амш гьылзыга хуам. «Ауи сах1атсах1ат дызц1апшуаз амара йлылшазарквыя (1ацауырак1ла дац1агварынта аташвартала йналрыскХьарын... AMIII лрайшысра лмурадта дычвырныс дщт1алт1, ауаса лылахъв п.г1ахъамст1: хахъахымш уымчвызтынгьи хабарш1ыцк1 г1ayap ч1нуашта уандыргвыгъара узычвума! Цица дг1агылт1 хъвыдзкв IiIiikI астол йыквылпсан йалылхуа далагат1... Ауаса араъагьи г1альамат лызнит1 — ахъвдзы йатахъым аква1"1ч1вамайч1ва Kiia алылхра атарала аг1вая^ьква алылхуа далагат1».
Ахабарг1вра абызшва лирика къдзыра ац1ап1. Ауи зырц1а ьыргуа напа ащардап1 «Абзазара апша» (Инесса лсальамшвъа, Дсльани Гващамыди рбзибара, анхара узырбауа анапаква да тшагьн).
Тх1айц1ыхв Бемырза апублицистика амалыгвагьи г1айрыса OaiiMTl. Йфырква райшата тшанырзынайырхауагьи гьмач1ым.
Г1г1абрыс, Гващамыда, абзазара апша. Йак1вым к1ара былаз TMii — йарга, ауаса бзирата йбылу зак1гьи, цырак1гьи ауи йаб ммррыц1сын», — йх1вит1 аг1вг1вы бзидздза йбауа йфыр тшыл и,шайырхит1та.
Ари ак1вп1 йшаъу Тх1айц1ыхв Бемырза йхабарг1вра «АбзаЗа ра апша».
Apoман «НЫШВ НАП1ЫК1». Тх1айц1ыхв Бемырза йроман «Нышв нап1ык1» асквш 1966 аг1ан Йг1ац1ц1т1.
Ароман заман щарда г1ац1анак1ит1. Йг1азквчважвауа ауыс ква рыдх1аг1адуп1: xlyaг1a райх1ара рашта йтырцата Трыкв ч1вылала йшахъырцаз ак1вп1. Апрозаг1в ауат акъральг1выма апны йрбзазащахаз, ауаъа рп1ыц1а шдаз, ауат ззабак1уаз ц1ола та Йг1ахъит1ит1.
Ароман г1азквчваясвауа азаманкви ауыскви (йжвежвхауи йг1важвахауи асквшышвква) заман щарда рхъыц1ызтынгьи ауат уахьч1ва йг1аншузшва йубит1. Ауаса йзцауайа? Ароман атла ныкъвак1ла йаг1всыз азаман алак1а г1ах1нарбит1, атланыкъва к1лагьи — уахьч1ва ауи ауысква х1шырпшуа, Йшг1ах1гвынг1вуа г1ах1нарбит1. Аг1вг1вы йакъыль азаманква апнащылит1, ауат ащтанарцит1.
Ароман афыр хъада лылахь йг1анарбауа ayaг1a рылахь ак1вп1. Ayaг1a рылахь азаман йчвнаркьащт1. Аг1вг1вы ayaг1a йрызнийыз арыц11аг1аду г1азлыц1ыз ц1олата йдырит1. Тх1ай ц1ыхв Бемырза ayaг1a ртурых анапаква закЪгьи бнсьимрышвтуа та дг1арып1ьат1, ауат йшырпшуагьи йылайх1ват1.
Аг1вг1вы аг1аншараквагьи ayaг1a рп1ыц1агьи йфыр хъада Асйат лылаквала йбит1.
Асйат Трыквч1вылала йахъысыз абаза адгьылрхарджьыг1в Къапльан дип11ап1. Асйат лаба дырщыт1. Дызщыз дылщых11: лща лхах11. Ауи ахъазла атутанакътара дтадырч1ват1. Ауаъа Асйат лп1ыц1а шцаз, луаг1а рыц11аг1адута йрызнийыз лг1вит1. Ароман Асйат лымшг1выраквала йалап1.
Ауи афыр хъада: «Сыла йыцДсыз, йзбаз, йсызнййыз, йзды руа рак.1вп1 йзыг1вуа», — лх1вауазшва йубит1. Ауаса йанаъаза ра, йылх1вауа Йазхъауц1ит1: йшпахъауымц1уш аг1выч1вг1выс йылахь шцаз йара йг1ауайх1вит1. Ауи Йг1алц1ит1та ароман рыц х1аг1адута йг1азквчважвауа рыц1агьи йц1олахит1: аг1выч1вг1выс рыц11аг1ата х1атлата йбаз йара йацк1ыс заджвгьи бзита йгьиды рам — Асйат йг1анылц1ыз азаман г1абзалыргылхит1.
Ароман злаг1алагауа ари ак1вп1. Ap къвырльыкъв зхауа ака питан Джьамбай Х1apyн тшпсщара йкыт дг1айх11. Йынбжьа г1вчва зпк1ызак1 coг1a рызг1айг11. Къальамк1 зызг1айгыз, блок
IIOTKI зЫзг1айгыз. «Уара йуызг1азгЫз зымг1ва рацк1ысгьи йа* гььп1. Ауаса ауи шг1аснап1ыц1ашваз ахабар уасымх1вк1ва зын ла йгьсызуытуашым», — Йх1ват1 Х1арун а литература зъач1ваг1у иынбжьаг1в тшизынайырхит1та.
Йшаъула, акапитан къвырльыкъв ъайхауа Ленинград йгьа чвыхъарам. Мышк1ы ауи командирта йг1арщтийыз аиолковник Дбазан дйыднагалт1. Абазан Х1apyн дшабазаз анидыр йыбыз пунащт11: йымг1анызгьи, йынц1ра шак1вшазгъи г1айайх1вт1.
Иг1айайх1выз ари ак1ви1:
«Абазан Атрыквч1выла апны адуней дг1аквылт1. Ауыла йа хъысхыз абаза т11ачва дг1арылц1т1. Иазаб щардагьи йбан Кавказ дг1анаг1т1. Араъа дап1ьат1, Абашта айсра далан, ужвыгьи къвырльыкъв йхит1. Абазан хдуадук1 Х1apyн йг1айит11. Адуа к па йруац1у сан лымшг1выра ак1вп1. Сан уаейат1а йсзылчпат1 мрат аг1вг1вы Толистан йнап1ыц1асыршваныс. Йуыц1ата пытх», —йх1ват1 Абазан.
Ауаса Х1apyн Абазан йыхъвда Йг1аквиц1аз гьизынамырдзат1: 'Голистан адуней йх1ваджьызщтара бзидздза ц1хьат1. Х1apyн йыибжьаг1в дшыг1вг1вхаз г1айгвалашвахын Толистан йзг1ай гмз адуаква ауи йнап1ыц1айц1ат1.
Адуаква йртадзахыз аг1выраква данрып1ьа ауат романдук1 !шшадзуз йбан йшаъу йг1ац1ищтра йтахъхат1.
Ауи ак1вн1та, Йатах1х1вахп1та, ароман Асйат лымшг1выра Kiuuia йалап1.
йач1выйа, щта, ауат амшг1выраква йг1арх1вауа?
Асйат Йынджьыгьлок1 дг1адрит1. Лчк1вынхъа Йынджьыгь Бибаркти йрталгат1.
Сквшык1 axla лхъымц1ск1ва дйыбахат1: лан дпсыт1. Лаба Къапльани лари рхъазы йг1анхат1.
Абар Асйат жвипщсквша дырталт1. Лгвы г1аш1ыхат1, абза щра дайгвыргъьит1. Ачк1вынхъа ауи ак1вап1 йшаъу: бзибарак1 I Kii угвы Йг1адсылит1, адунейгьи лашарата йубит1. «Мышк1 щымта адзхъа сталт1, — лх1вит1 Асйат. — Амара йаихъахауа нпурква ахва ахъыкв йг1ахънарых1варныс тшазначг1аг1вадун. Йынджьыгь адзы йагвабызта йхъвмаруан. Ари ащымта апш и.т1ьи ауи пшдзата сыла йг1ац1ашвата йгьсыздырхуам: абыясь I Kii1 атолкъвынквагьи, ах1ахъвквагьи — зымг1вагьи цкьаи, зым
i lнarbH пшдзан, анахь, угвы ауац1а апны, йзач1ву уымдыруата
i. г1apaicl г1адрыц1суан. Апшыхьпшычв бзирата йалаз зым гишлагьи уг1анащщуан. Сара... спщырх1аква сыргылт1 снапшы г1ппшын псайспадза уарадк1 г1аласрышвт1... Йамг1анмакъыму I Kii гьсымдыруазт1, ауаса... макъым пшдзан. Йалырныс ауашт1 пун Йынджьыгь йамакъымхарныс, йалырныс ауашт1 ауи | "пс1вынхъа Йаг1аджвыквц1агахарныс!»
Арат ажваква ачк1вынхъа алак1а г1адырбит1: йг1адзынгыЛуа адуней дайгвыргъьит1, ауи дызг1вадап1, дш1ап1, абзазара ах1атлара гьг1айыквымх1аст1, йхъапахь йану ужвыгьи йгьиды рам.
Ауаса ап1ъала Асйа? рыц11аг1а щарда лызпшит1. Абар йап1ъахауа. Къапльан йкыт цри дтыц1ра атахъхат1. Ауи Бибарк1 дцахит1. Йгьуысмайрам ари.
Аг1вкытк1гьи зак1гьи гьаг1врымгузт1. Ауаса Бибарк1 г1вы ч1вг1вые джьащахъвак1 дтан. Ауи дайфандын. Йыхьыз Толиста нын (ауи ТобыЛь Тольыстан шйак1ву зынла Йг1аугвынг1вит1).
Тольыстан йынц1ра шабгу йуаг1а йритат1. ЙалкЫата ауи асабиква бзи йбун: йг1айгвныг1вуан — асабиква ayaг1a руа ч1вы ак1вап1. Айфанд данаъаз йыишц1а сабила йрчвын. Ауат зынгьи дызлымгуз атурых джьащахъваква райх1вуан. Нартыр г1а рхъачва фырква ахвыцква рпахь йбзата йг1агылуан, ауат айныжвква йрпш1агылуан, алок1ква суратла йг1ачважвун, Х1ва джьа йхабарква хъыччун — ак1варква г1атдрых1вачвун... Йъа к1вызлак1гьи абзира, алашара, агвыцкьара рч1вы хъахьхун. Айфанд заджвы дйапшымк1ва ayaг1a ртурыхква маг1ныта йры маз йдыруан.
Толистан турых11вацала дгьаш1амсуазт1. Ауи асабиква axla рыфква дйырдыруан. йшдйырдыруазгьи г1альаматын. Турыхк1 анрайх1вра йдафтар зак1ы аниц1ун. Ауи асабиква гвы артуан та,— «Йучпауа ач1выйа?» —х1ва Йц1г1ун. «Йшвасх1выз аташва сымх1вхра ахъазла ашвъабгъьы Йансц1ит1», — йх1вун Толистан гьи. Асабиква йджьарщит1га йгьырзыджьащахуам: ажва, ашвъабгъьы йшпануц1уш1 Толистан асабиква адуней ш1ыцш1ыц йрзыг1ахъит1хуан. Толистан ачважвара ауи аъара даланах1вун та йг1ах1айх1вуаз атурыхква рацкГысгьи рыц1а г1альамат щарда йх1валун. Адуней зымг1ва щт1ызхуагьи асаба апны йч1ва гъвакваз дара ауат ах1арыфхвыцква рак1вта йх1вун, амара г1a ц1ызщтуагьи йтазыршвахуагьи дара ауат ах1арыфхвыцква ра к1вта йх1вун, ауат ах1арыфхвыцква зымг1ва рацк1ысгьи ймч1ъа та йатайх1вахуан. Х1аргьи ажва «Сосрыкъва» злалац1ахаз ауат ах1арыф г1альаматква джьах1щауа х1ырпшуан.
Мач1мач1ымца асабиква ах1арыфква рдыруа йалагат1.
Ады])ра акъару змайг1айуа зак1гьп гьаъам. Толистан ауи йдыруан. Ауи ак1вап1 йаргьи йынц1ра зымг1ва ayaг1a дырра рытра йзазынайырхаз.
Адырра акъару г1айырц1абыргра ахъазла аг1вг1вы Асйат п1ызта ]1лбаз г1ах1айх1внт1.
Асйат п1ыз лбит1. Щыхъва рш1ата г1выч1вг1выс квайч1ва квак1 Толистан асаба йаниг1вылыз ах1арыфква рц1ыхъваквала йдрыцкьарныс йалагит1. Ужвы атутанакътара йтак1у Асйат йг1алгвалашвахит1: «Ayaг1a ауат анырба азджьак1 йц1ыруа йдл<вык;зхх11; азджьак1 Йг1арх1ан зак11ьи рымх1вауа йгылап1...
Толистан... дхъыччауа йг1ах1айх1вит1: «Швымшван, ауат ауат гьырзаныхуашым. Ауат аджьын квайч1ваква г1адзанадзык[ьа ра ах1арыфква рыщайдза багъьата адгьыл йалайит1. Швапшыст1 пуат йрызниуа». Х1apa х1пшызтын аджьащахъва атаг1бахп11: Ayaг1a квайч1ваква рц1ыхъваквала ах1арыфква йшырхьысуа асах1ат чвымсазшва йалашвит1та зынла йблит1. Толистан дхъыччауа ауат дырпшитЬ Йамц1ыкъьаквахыз ауаг1аквагьи мяч1 мач1ымца йг1айыззахит1».
Толистан йажва, йакъыль, йдырра, Йг1выч1вг1высаг1а, йсу рат, сог1ата йлитыз аурышв х1арыфбагьи йанак1вызлак11ьи Лсйат йлыцп1.
...Азаман абауаса йымг1вайсуан. Ауаса арыц11аг1а, ахъчТва гвачвра г1аргванхун. «Агьауырква г1айит1, амсылман хъч1ву 11г1Т», — х1ва ayaг1a хабар г1арылалт1. «Зымг1ва х1ымгьауырха 1к1ва х1хъа х1хчара, амсылман рпны х1цахра атахъып1»,— :1Иа абайачви айфанди уарад рх1вауа йалагат1. Ауат рла бага щарда ак1ыт1: ayaг1a Атрыкв рахьыла йахъуа йалагат1. Азаман чпгьан, азаман алап1ат1ан. Ayaг1a «лашвква» йгьырхъазымызт1, дырра змазгьи щарда гьг1аргвнымг1вуазт1. Къапльангьи йг1ан I и уз гьизалмыргузт1. « Ах^фанд (Толистан TI. В., Ш. К) йакъыль и .ътыц1ын асабиква гьауыр бызшва йайрып1ьарныс йх1вит1. Аиджьак1 ауи йыпырк1ит1, азджьак1 дк1нырх1арныс йалагитЬ Аг[найщчва агъачвахит1. Абан Абылькъарим йчпаз бапгаы: йа Iii:i при дирых1арамт1. Дара аг1выджьгьи къванчап1. Азаджв пнп1ь П1ырбыхв — х1ва зджьара дап11.ат1, дг1айхын «власт чипст» — х1ва зджьак1 Йп1ат1аквит1. Йгьгвынг1вырам зак11ьч. I ж 1заджвык1гьи гьсгвынг1вуам.„», — Йх1вит1 Къапльан Йп11а I шылзынайырхит1та.
Тамамп1. БаргвыиТ Къапльан йг1ангаауа г1айгвныг1вныс. Иипг1айгвнымг1вра йхъа йхчарныс далагат1. Атрыкв рахьыля м : ьыоуашт1. «Амсылман рпны х1цахра атахъып1», — йх1вит1 иVii. «Араъагьи мсылманп1 йбзазауа», — аяылх1вара Къапльан А'ii.iT лажва зынла йхъисит1: «Мсылманп1, ауаса йрчпаквауа
11, Гм.1мбума? Йырх1вит1 ласыла гьауыргьи мсылмангьи йгза чммххуа йалаг1вг1вуашта. Анчвагьи йкъвыц1та, апаштах11ьи
• I H I муата фирг1ауынквак1 г1ахъалуата рх1вит1. Ауат нiг1a I CI:I бзазарата йх1ымаху гьаъахым. Ауат рыр йалу зымг1ва г1.ii аак1ызак1 х1ва пыкв рджьыпква йртап1та мсылманта йг1ар IiiIiI I и налакГ1ьи йпыкв йахьырщит1. Х1ыгьхъымч1вама ауи апш CiнlM х1аш1ашварыквын».
Дйфанд Толистан дахътХдахъын — зак1гьи гьитламык1ьт1. AНII ухъа хъыуымххын», — х1ва дшц1ыруазымца Къапльан дичи ижныквылтЬ
Aх1 Асльамбакь йт11ачва дрыцлын Къапльан мг1ва ды I iн Iп1. Асльамбакь Къапльан рыц11а дзитахъыз зак1заджвык1
окГпын: йтшан хХвыча ащхъа йыц1ъийырцушын. Aх1 йтшан Апсны апны йтиуашын, Ауаса Къапльан ауи к1ьасата йг1а Йгвынг1выт1.
Ауаса джьахат1 Къапльан хъч1вагвачв. Ауи рыц1агъи йры ц1олара ахъазла аг1вг1вы апсабара г1айрысабапит1. Къапльани Асйати амг1ва йыквлит1. Амара г1ац1ц1г1вацат1 ак1вын ауи пстх1вак1 тшг1ахънаг1вит1. АпстхХва адзак1ьаква щазшва йкъа пщхит1. «Гъырдзык1 г1аджвыквылт1», — лх1вит1 Асйат ауи атп1ын анг1алгвалашвахра.
Къапльани Асйати узлазг1ацампахуаш щала йдзрыжву ам г1ва йыквылт1.
Къапльани Асйати рпсадгьыл рчвыдзитХ. Ауи ц1г1ва змам рыц11аг1ач1выхьп1. Ауи арыц11аг1ач!выхь г1айырбара ахъазла аг1вг1вы асимволква лсвыгъата йг1айрысабапит1. Абар Къапльан йп1ыхъвадзахауата йцриква ъац1аз анышвынтара дталт1. Абар Асйат лан лнышвынтарагьи. «Анышвынтара аквтабырг апны йкъапщч1вагъьч1вагъьта, апш пшдза санымйаск1ва х1врапш дзак1 йахъазыта йгылан. Сара тшынасыркъвын ауи сылаква ахъысымхуата сапшуан. Ах1врапшдза ахъа апны дзцыра дук1 г1ак1ахвхвун. Сара ауи тшазынасыркъвт1: йхвыц1а, йпшдзата а дзцыра апны амара г1атк1к1г1ун. Сара сымачв ауи йазызгат'1: амарагьи шаиыз адзцыра хьшвашвадза сымачв йг1ахъажжыт1. Йатарк1вах йара ауаъа дзцырак1 атаг1аншах11».
— Бан лак1вп1, — йх1ват1 саба, — бан лнышвынтара ак1вп1 ари.
«Сара анышвынтара гьак1вмызт1 сызпшуаз, ах1врапшдза ак1вын сылаква г1азхъысымхуаз: сан х1врапшдзата дг1агылта дч1выуа х1налдасуазшва йзбун. Саба ауи лнышвынтара апны нышв нап1ык1 г1аквих11 йшТарыцкьага йамгвайц1ан йджьып йтайц1ат1. Ах1врапшдза Йг1ак1ахвхвуз адзцыра саргьи сахьым суата йарайара Йатаг1ак1ашвах11... Сан лпсы к1ара адырта ак1вма... сан дч1выуан. Сара ах1врапшдзахвыц сазсакъуа ахъа сщщын сг1агылх11. Сара ужвы йъаг1адзазгьи сыла Йгььит1ц1 хуам, сара ауи сгвы шачпаз зак1ылагьи йгьсзых1вахуам. Ауи ях1впапшдза ужвыгьи йч1выуа йгыларк1вазшва йзбит1», — хХва Йг1алгвалашвахит1 Асйат.
Ах1вг>апшдзагьи анышвнап1ык1гьи символп1 Апсадгьыл йа символп1. Апсадгьыл ч1выуит1: асабиква ачвыдзит1.
ЗПсадгьыл зчвыдзыз аг1выч1вг1выс йрыц11аг1ачТвыхь хъа дахит1 аромаи наск1ьап1ьадза. Араъа аг1вг1вы йауап1ых1а ап сабапа символква дг1арыхъит1: ауат аг1выч1вг1выс йгвы йахъ тыт1Туя тамамта йрзыг1арбнт1, Абар Къапльани Асйати мг1вай оит1. Амг1ва агахъала тшарауит1. ауи рыц1арыц1а йтшвахит1, уац1ыхъван Йш1ч1вахит1, «ауи ах1ата швгьызгахуашым» ах1вуз шва, «ауи ах1ата швгьыг1гахуам» рх1вузшва ачв пахвква г1a ш1аст1, «ауи ах1ата швгьх1щтихуам» рх1вузшва абыхъвч1выца ква г1ах1пырагылт1; швацапах, швацапах, Швацапах ах1пуз шва адзыг1в мычгьи абыхъвква йг1арбгъапумца алагъьла йылб г1ыкъьун; «ачвквагьи, амг1вагьи, адзыг1вквагьи алагъьла йх1ы хъуан, ауаса xlapa аг1вада х1к1ыдпшылуан...»
Г1азаб щарда рап1ъала йщт1ап1 зПсадгьыл зчвыдзыз ауа г1а. Ауи Йашах1атп1 Асйат лыла Йг1ац1алхуа «йч1выууаз абы хъвква», «йч1выууаз атшы», «йч1выууаз ац1лаква».
Апсабара психологизмква аг1аншараква раквыргъвгъвара х1атла швабыжта йаладырх1ит1.
Амшын йнадзат1 йахъысхквуз. Асльамбакь йтшан йтйыт1, У левы ауи Къапльан зак1ылагьи дгьитахъыхым, ауаса йгьи х1вум. Изйымх1вауагьи ари ак1вп1: Асйат дигвап1ат1. Дигвап хпи — лабагьи ларгьи амшын йыц1ъигара йтахъхат1: йла бага шс1уашызтын щта?
Зымг1вагьи амшын йхъызгуш атрыкв хъвах1 йазпшит1. Къа ильани Асйати апсыуа адгьылрхардлсьыг1в Чанба Басйат йпны Маъап1. «Уара уынхаг1вып1, Къапльан, уыс баргвы уапш1алит1. Уайг1ваджьхуазтын — уг1ацапах. Стдзы ъагылу лсвбат1. Ауи шваргьи йшвтыдзхушт1. Швсакъха, сах1ат бзи!»—Йх1ват1 ап швыма йысасчва найдасуата.
Зак1гьи дгьазымдзырг1выт1 Къапльан. Дгьазымдзырг1выт1— адуней апны йг1анымшас рыц11аг1а йызнийит1.
Абар Къапльангьи, Асйат1ьи, Асльамбакьгьи Атпыкв рпны "I Гадзат1. Йнадзаг1ванат1 ак1вын, арыц11аг1а ала г1аоынх1ауа ИалогатЬ Асльамбакь йхъа ахъазла тыдз бзик1 йхвг1ат1. Къап и.ангьи тдзыжвчк1выше! дтайи1ат1. Мышк1ьт Асльамбакь Къат1 п.ангьи лнайахвын ап1ъала апаъа нг1айыз абаза кытк1 дджяы I пылт1. МачТк1 йанымг1вайс зак1 г1айхъаштыл т1инчпан дг1а нннaxTl. «Уоызшны, ужвжвы сг1адзахуашт1». — йх1ван КъгИ '11.аг1гьи амг1ва дг1аквижьт1. Асльамбакь дызг1ацапахыз Асйат чмк1вп1. Асйат йг1алгвалашвахит1: «Йг1апк1ыз, йымлашийьтл /I шныр чвгьа зак1ы тшаквнапышвные йшазк1ылпшуа апшта ах1 имлаква к1азк1азуа сапа йг1асызк1ылйырпшуан. Саргыг... сыла киа йхъысымхуа сгылан... Асльамбакь мач1к1гьи дпшвырхъыч
чан тшсызг1ауищт11, сг1айк1ыт1 сш1а йнап1ду г1апырайгван ап1г1вып1а сыквнгват1... Уадырг1вана йнап1ык1ла стамакъ дг1ам ц1асын...»
Къапльан axl дйызпшыт1 дйызпшын данг1амидзах (йгвы за къыла йг1вата г1ац1ц1п1) дг1ацапах11. Дг1ацапахын йг1аншуз йбат1. Йбан — axl йпц1и йлымх1и пикъыт1: йнапа йхъих11, йхъылпа анаджьас йылайгвыч1ат1.
Асльамбакь йц1айк1уа зак1гьи гьйымахмызт1, ймурад рай ша йг1айх1ват1: «Баба Къапльан зак1заджвык1лагьи сизыбжа та араъа дыгьг1азымдат1,— Йг1внт1 Асльамбакь Асйат лпахь дгыла. — Стшанква Апсыуадза йг1айсрыц1а сигвтасхуашын, Aн сыуаква рпны атшы ахв агалагьн рыц1а йдуп1 xlapa х1пны ацк1ыс. Ауаса бара бапш нxla пшдза дйымата йанызба Атрыкв рпныдзагьи дсыц11аздт1».
Къапльан зымг1ва г1айгвынг1выт1...
Къапльан йтдзыжвгьи к1айрышвын амг1ва датаквылх11: на сыпк1 зджьара йаууашызтын щта?..
Араъа уг1алагата ароман апны уыск1 — ayaг1a райгвара ауыс — гыларта мчдза ак1уа йалагит1. Къпльанп Асйати шым г1вайсуазымца къарча хъац1ак1 йынйат1. Ауи йыхьыз Сафарын, Тоыквч1выла дг1адрит1, щарда ц1уата йтыц1хыз дг1арылц1т1. Къапльант1 Асйати Сафар йуандьт йаквйырч!ван йымг1вайсит1. Йпны йгит1. Кавказ ахабар дазц1г1ит1. Арат1ьи Йарх1вит1. Сафар дч1выуит1 — хъац1а чТвыуащала: бжьык1гьн йхъымгауата.
ADOMSH апны ayaг1a райгвара ауыс йац1а датша уыск1гьи ащап1ы багъьахит1. Ауи ауыс ахьыз — уарадпГ. Ауарад, ашва avaг1a йпгвыи1, йырисып1. «Тшытрак1 зак1гьи х1ымх1вауата х1ымг1вайст1», — лх1вит1 Асйат. Уац1ыхъван Сафар йбжьы ауы та абыхъвква г1атнарых1вачвауа ауарад г1алайрышвт1: «Сыг1в нап1ык1 ъадзанауызсраухьу апущылырквын жваны сузынадзах хьазарын. сара сК1авк1аз. Зынзаджвык11ьи сгвыла уара сыгь г1аукъвы1т,1уам, сара сК1авк1аз. Сабгата сг1вылак1 уырзымба хуазтынгьи, сара сК1явк1аз, спсхъат1ак1в уара йуызнарг1ында сара сджьанат, сара сК1авк1аз!..»
Ари йапшу ауарадква зпсадгьыл зчвыдзыз зымг1вагьи йыр х1вит1: дасузлак11ьи йылахь йауарадхит1...
Щымта йпщк1ласыз хъвлапныдза дпшк1ласит1. Асйат1ьи йара ауи ак1вап1 йлызниуа. йшымг1вайсуаз хвтшыг1вчва г1ap гвыквст1. Къапльан дг1азцымхушыз хвырта г1айнырц1ат1. «Ап щыг1в х1шыт1, Асйат, ауаса х1жьы зфаз аш1адрыкъва дг1ан хат1, — Йх1ват1 Къапльан... — Сафар дхъац1ап1, кърар зму дхъац1ап1. Ауи бъайырцауа бца. Сара сг1ващат1, бынц1ра лащ царата йсчпат1, ссаби».
Сафар багъьата саба йхвырта ш1айх1ват1, дщт1айц1ат1. Сара йсчпауа зьимдырхуата х1артмакъыжв йтаз зымг1ва г1атспсат1.
— Амг1аква... амг1а ква, — х1ва саба йиыквква г1айрып1а т1аут1 дг1ах1вынч1ан дг1ахъч1валт1. — Амг1аква арахь йг1ахв, ссаби.
Сара х1ыщхъаква х1анг1архъысуаз аг1ан саба йамг1аква Йх1вынч1вхата артмакъ йтасц1акваз йсрыцкьарныс ужвыгьн сгьахамдзасызт1. Ауат йагъраг1вахын артмакъ ацЫва ihTa к1ыдсхх11. Ауат амг1а п1айква саба йрзигвалаз зымдыруата йг1азгын йг1айыдзхъасиДат1. Йаргьи, йынц1рала ймаууата дыз зыпшг1уз зак1 г1айауызшва, ауат амг1а агъраг1ваква йьнТвна п1ык1лагьи багъьата йк1ын йыла г1архъимхуата дырпшуан. Сара сч1выуарагьи аш1асрысхын ауи йчпуш зымдыруа сипшит1.
— Самг1аква! Швара рыц1а швгвыбзыгъан са сацк1ысгьи, самг1аква! Швара йгыивхъмаштылт1 сПсадгьыл анышв шшвыц т1ажвгуашыз... СПсадгьыл, уара упны нышвынтара смаухуаз тынгьи унышв нап1 суац1а йтата спсыхырг1ат1... Саба йнап1сыр гвыц1а азна нышв бах йамг1аква йг1арк1ынйырп1лат1 йш1айп сат1 дахъварума ух1вауата йк1ылиган йхъа щт1айц1ат1. Сара са тамахх11.
ЗПсадгьыл зчвыдзыз зымг1вагьи йчвыдзит1 рх1вит1. Ароман шабгу ауи г1анарц1абыргит1. Лаба дырщыт1, лара йлылахъв март1. — Ари ак1вап1 зПсадгьыл зчвыдзыз Асйат наспынтша «насып1а» йлауыз. Сафар йт11ачва рак1вымзарквын лылахь шцушыз анчвагьи йгьйымдыррызт1. Сафар йпны унаг1ва ш1ыц гьи нбжьаг1в ш1ыц1ьи лаут1 Асйат, лцри бызшвагьи лаг1ах11. Зыбызшва зчвыдзуа йаргьи дыдзит1. Ауи ак1ваи1 Асйат лыбыз шва злыртлап1ауа, ауи ашва зазылх1вауа: «Сыбызшва, сыбызшва! Уара уак1взаи1 цри ц1абьгргы!та ауралагьи йсыму! Кьан гьаш гьалам, уара уак1вп1!.. Уара Йанак1вызлак1гьи ч1апщаг1вы та уг1асыдхалит1, сыбызшва цри! Уара гьуак1вымма сара йсщу гьи йсгвугьи, адуней апны зак1ы йадсымк1ылуаш, адуней апны зак1ылагьи йсзымпсахуаш сыбызшва х1альаль, сыбызшва бара кьат1.. Сара зак1гьи гьсыздырхуам, сыбызшва! Уара уак1вп1 сара йсуаг1угьн, сара йспсадгьылугьи, сыбызшва, сыбызшва!»
Ayaг1a ррыц11аг1ач1выхь уахьч1ва йгьг1аджвыквмылт1. Ауи шцайдза хъара йцит1. Х1yaг1a атрыкв йахьк1ьала йахъысуа йана лага йжвежвхуз асквшышв аг1ан ак1вп1. К1авк1аз айсрах1ва йзп хьауа xlyaг1a рышта йтнацат1. Ауи азаман йг1аквчважвит1 ароман ахъвы «Хырзаман».
Араъа аг1вг1вы ayaг1a йрызнийыз йырхъвыхит1, Аурышв патшах1 К1авк1аз йтахъын, ауаса К1авк1аз абзазаг1вчва зак1ы лагьи йгьитахъымызт1. Йзышуаз йщыт1, йзытцуз тицат1. AuIa Оырг ауи ак1вп1 йшаъу, К1авк1аз айсра г1аламгаск1ва К1авк1аз ибазата зкьы швк1ы айх1а тан. Йаналга йг1арп1ьадзахыз жва нызкь йгьнамдзахуазт1. Жваныла Ймач1хат1 ауаг1ахъа! Йаба ца ауат? Йрщыз дыршыт1, йг1анхазгьи ахъырцат1. Ужвы Турция — х1ва йзп1ьауа акъраль абазата йту К1авк1аз йаъу рац к1ыс щардала йайх1ап1.
Ауи айсра айсра чвгьан. Апаштах1 К1авк1аз ауаг1аква зым г1ва ыквич1вакьуашын, ауаса зымг1вагьи гьизымщтЬ Зджьак1 Йчвг1анхат1.
Ayaг1a шахъыц1уаз, ауат ахы, азг1ва, амла йш1ъырсуз аг1в г1вы тамамдзата йг1айырбит1. Ауи ауысла ароман апны сурат щарда ухъахъвы г1адыргылит1.
Ayaг1a даргьи ауат1ьи амла йамгара ахъазла рсабиква рти уан... Атрыкв йыр абаза кытк1 шабгаз йхъырщг1ат1... Асйат йылхъац1ахаз К1авк1аз йрщыз йан лк1ык1а дац1ата Ах1мади Нафиси дг1араут1...
Асйат лща лхах11: зина лзызхаз Халдунбей дылщыт1. Ауи ак1вап1 атутанакътара дызтарк1ыз. Атутанакътара дъатач1ву лынц1ра йамг1вахаз, лылахь шцаз лг1вит1. Йззылг1вуагьи лпа хвыц Абазан йак1вп1. Ауи ац1абырг йдырра лтахъып1.
Абазан К1авк1аз дг1ахъыргах11. Дафицархат1. Йан лг1выра квагьи рашта раух11. Абарауаса азаманква абайаухит1.
• Асйат лг1апсара мшква зджьара йг1анымхауата психологизм ла йбайап1.
Асйат бзита йылдырит1: Халдунбей дъалщыз ахъазла лар гьи дырщыхуашт1. Ауаса ари атутанакътара знап1ыц1у, акъраль щъата йац1агылу Халдун — бейгьи ауи аъара дгьыруысым. Ауат йынкъвырцауа датшап1.
Асйат акъады йпны дызш1ыртлит1. Акъады зны тшйырт1а т1ит1, зны тширыпшдзит1, зны тшйыркъвышит1, зны бызг1вада ра шпаъу йх1вит1, зны Асйат дйыршвара йгвыгъахит1, зны ма дзадзак1 йдыруазшва тшичпит1, зны зак1гьи лчвыц1айымк1уаз шва тшг1айырбит1. «Абар, йббума, мадзак1гьи гьбьиц1анкъвыз гум, бзира сащтап1, баргьи зак1гьи сыг1вбымган», — йх1вузшва даъап1 акъады. Ауаса амадза знымзаразны йаргамхит1. Акъады йымг1анугьи къьат1амазта асатей йг1аквлит1. Зны ауи Асйат дызш1итын: «Сычк1вын,— йх1ват1, — ужвы зак1 бсырбуштРга мцык1 алабымц1ауата ац1абырг зымг1ва г1асах1в. Ац1абырг бх1вузтын буыс г1ванла ймайрахушт1, йбымх1вузтын — анчвагьи ауаг1агьи бара брых1арамп1».
«Акъады... йпахь йыквыз акъарандаш г1ащт1ихын... «ачар гьва» йаквпсаз акьасей шк1вок1ва ащтанч1вык1 г1ац1к1выруа шызшва дачвшвауа акъарандаш апынц1ала Йг1ахъит1ыт1. Йа са сынчвата йдуу, йзбауа ач1выйа? Сх1арыфба! Сарып1ьаг1в тла нla йг1аситыз аурышв х1арыфба спахьбырг йыквп1! Сара ауи самц1асырныс тшанг1асх1вынч1а ат1къва йак1ызшва ахъац1а х1аг1аду багъьата Йыдик1ылт1».
Акъады ах1арыфба г1алызтызгьи, ауи йыхьызгьи, дъабзаза уагьи дазц1г1ат1. Асйат зымг1ва йалх1ват1. Акъады ах1арыфба
анапаква къарандаш пынц1ала йахъирышвтуан нап1ыла Да хьысныс дшвауа. Асйат зымг1ва г1алгвалашвах11: Толистан дшынкъвырцузгьи, Гипатия дшырщызгьи, Йакъвып йп11а агьа уыр кьтап ъалк1ыз ахъазла дшищуашьхзгьи. Акъады лх1арыфба дшаршваз ауат йрш1лырпшын — дг1ахънажван дхъыччауа да лагат1.
Acйат лхъыччара акъадгьи йайг1айт1!
Аххарыфква заджвгьи йгьизыщуашым. Адыррагьи ауи йапшп1, Дйфанд Толистан йуысгьи гьымдзт1: йуаг1а рыбызшвала йап хьит1, Йг1вит1, йчважвит1. Ауи ак1вп1 йаргьи Асйат лгвы зым дяуа. Ауи ак1вп1 щъата йлыц1агылуа. Асйат дтак1ып1. Лымш г1пыра анапак1 араса Йанылц1ит1: «Сара схъазы съаг1вну апещ тшвачкГвын апны уахъгьи тшынгьи сас сызг1айит1: амари амы Iii рнурхвыцква. Момо, сара абзазара салырхра рмурадызт1х1за абзазара йара ск1анарышвныс гьагвыгъам, Анурхвыцква йгва пата, йх1альальта айха хар хъышвхвыц Йачвг1ак1ылсит1».
Агвыгъара гьыдзуам. Ароман ац1ыхъва Йшг1анах1вахуала, «Нышв нап1ык1» зг1выз Абазан дйыийат1, йфырква рылахь шцаз г1ах1айх1вхт1. Асйат дбзата дг1анхат1, льиТвзачва атута накътара дырзыг1ат1ахт1, ужвыгьи ayaг1a рынасып дазабак1ит1.